دیدگاه مکاتب قم و بغداد درباره عصمت، علم و غلو و بازخورد آن در مطالعات حدیثی

نویسنده: روح‌الله شهیدی

اساتید راهنما: محمدعلی مهدوی راد

اساتید مشاور: محمدکاظم رحمان ستایش، سید رضا مؤدب

مقطع: دکتری

سال دفاع: 1392

مکان دفاع: دانشگاه قم

چکیده

مکتب نص‌گرایی قم و مکتب عقل‌گرایی بغداد با توجه به اختلاف روش و منبع تحقیق، در نظام امامت پژوهی، زیرشاخه‌ها و ملازمات آن به‌ویژه علم و عصمت و غلو اختلافات و تمایزهایی دارند. این اختلاف‌ها در تبیین و ارزیابی روایات نیز تأثیر داشته است. قمیان بر پایه احادیث و نصوص معتقد بودند که امام محور تعادل عالم تکوین و تشریع است و در راستای ایفای این نقش از منابع علم متعدّدی چون توارث، تحدیث، توسّم و فراست بهره می‌برد و علوم مختلفی را چون علم به دین، رخدادهای آینده، باطن افراد و غیره در اختیار دارد. امّا بغدادیان از منظر عقلی، امام را لطفی در راستای تقرّب بندگان به طاعت خداوند می‌دیدند و بر این اساس منابع علم امام را نوعاً به توارث فرو کاسته و علم او را به حوزه احکام و سیاست ویژه می‌ساختند. پذیرشِ روایات منابع و گستره‌های علم امام و فهمِ ظاهر گرایانه آن‌ها از سوی قمیان و عدم پذیرش برخی از روایات منابع علم، تخصیص روایات عام علم امام به حوزه احکام، حمل روایات دال بر آگاهی امام از آینده، بواطن و ... بر معجزه امام و نه یک صفت ضروری و همیشگی برای امام از سوی بغدادیان، بازخورد مبانی کلامی پیش‌گفته در مطالعات حدیثی دو مکتب است. در مسئله عصمت نیز هرچند قمیان امام را از عیوب ظاهری و گناه معصوم می‌شمردند ولی سهو در اعمال عبادی را بر او جایز می‌دانستند. بغدادیان هم در عین باور به عصمت امام از گناه و برخی از عیوب ظاهری، او را مطلقاً از سهو در عبادات مبرّا می‌دانستند. هر دو مکتب روایات منافی با عصمت امام از گناه را باطل انگاشته یا آن را به‌گونه‌ای توجیه و تأویل می‌نمایند ولی در موضوع عصمت امام از سهو، قمیان افزون بر پذیرش صدور روایات سهو النبی، در موجّه ساختن آن نیز سعی بلیغ دارند ولی بغدادیان این روایات را نقد و ردّ می‌کنند. هر دو مکتب باور به الوهیت و ربوبیت ائمه را از شاخصه‌های غلو در ذات می‌دانند و در نقد یا توجیه روایاتی که به‌صراحت بر این امور دلالت دارند، می‌کوشند. امّا در تعیین مصداق روایاتی که لازمه معنایی آن‌ها به چنین غلوی می‌انجامد، هم‌داستان نیستند. پذیرش روایاتِ عوالم پیشا خلقتی و توجیه مسائل مختلف با بهره‌گیری از آن و قبول روایات سهو النبی از سوی قمیان و ردّ پاره‌ای از روایات مربوط عالم‌های پیش از آفرینش، متّهم کردن راویان ناقلِ آن‌ها، تأویل پاره‌ای دیگر از این روایات و ردّ احادیث سهو النبی از سوی بغدادیان نمونه‌ای از این اختلاف است. افزون بر این بغدادیان ثابت ماندن تعداد روزهای ماه رمضان را از شاخصه‌های غلات می‌دانند، حال‌آنکه قمیان این روایات را نقل کرده و در صدور آن شکی به خود راه نمی‌دهند. تعیین مصداق راویان غالی بر اساس معیارهای پیش‌گفته نیز از موارد اختلاف میان قمیان و بغدادیان است. بغدادیان بحث غلو در صفات را نیز به غلو در ذات افزوده‌اند و معتقدند ضروری و همیشگی دانستن علم امام به رخدادهای آینده، باطن افراد، زبان‌ها و ... معتقد باشد، غلو است و منابع حدیثی دربردارنده این مطالب را نقد می‌کنند، حال‌آنکه قمیان روایات دال بر این علوم را به‌راحتی پذیرفته، منابع دربردارنده آن را مورد استناد قرار می‌دهند و جزء باورهای بنیادین ایشان است. قمیان و بغدادیان اباحه‌گری را شاخصه عملی غلات می‌دانند ولی در برابر مستند آن، یعنی احادیثی که اصل دین را معرفت اهل‌بیت (ع) و دشمنان آن‌ها می‌دانند، عملکردی متفاوت دارند. قمیان با اعتقاد به اصالت باطن در دین و ملازمه جدایی‌ناپذیر ظاهر با آن، این روایات را می‌پذیرند، امّا بغدادیان این روایات و مآخذ آن را ردّ می‌کنند.

براي مشاهده متن کامل مقاله و توضيحات بيشتر اينجا را کليک کنيد