جلسه دفاع از پایان‌نامه کارشناسي ارشد رشته تاريخ تمدن اسلامي با موضوع بررسي تاريخي اجتهاد اصحاب ائمه (ع) از دوران امام باقر (ع) تا پايان امامت امام جواد (ع) در مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره) برگزار شد.

اين پایان‌نامه که به راهنمايي جناب استاد دکتر نعمت‌الله صفري فروشاني توسط دانش‌پژوه محترم مدرسه تاريخ و اديان مجتمع امام خميني از کشور پاکستان بنام محمد فرقان تنظيم شده بود با داوري حجت‌الاسلام‌والمسلمین جناب آقاي دکتر محمدتقی سبحاني با نمره عالي دفاع گرديد.

پایان‌نامه مذکور عهده‌دار بررسي اجتهاد اصحاب ائمه (ع) در سده دوم و اوایل سده سوم در عرصه‌های ديني و معرفتي شيعه از منظر تاريخي است که شامل زمینه‌های اجتهاد، چگونگي و پيامدهاي آن در شيعه است. اهميت اين موضوع ازآن‌جهت است که بیان‌کننده نقش عقلي و استدلالي اصحاب ائمه (ع) برخلاف تلقي عمومي که از آن‌ها صرفاً به‌عنوان وسیله‌ای در انتقال ميراث حديثي شيعه ياد می‌شود. حل مسئله -در اين پژوهش- تاريخي است و با استخراج داده‌های تاريخي از منابع گوناگوني سعي دارد تحليلي واقع‌گرایانه از فعالیت‌های اجتهادي آنان ارائه کند که شامل زمینه‌ها، دلايل، عرصه‌ها و پيامدهاي اجتهاد آنان است.

نتیجه‌ای که در اين پایان‌نامه از مجموع داده‌ها اتخاذ شده است، اين است که با تأثیرپذیری از دلايل گوناگوني مانند فضاي توسعه گرایانه حاکم بر عراق و به‌ویژه کوفه-مهم ترين پايگاه شيعيان در آن دوران- با توجه به ساختار علمي و فرهنگي آن و به‌تبع آن شناخته شدن رأي به‌عنوان يک منبع معرفتي و در کنار آن تشویق‌های گوناگون ائمه (ع)، اصحاب ائمه (ع) با رويکردهاي متفاوتي راجع به مسائل فقهي، کلامي و حديثي به اجتهاد پرداختند، در عرصه‌های فقهي چهره‌های شاخصي در ميان اصحاب ائمه (ع) مانند زراره (م 148 ق)، يونس بن عبدالرحمان (م 208 ق) و فضل بن شاذان (م 260 ق) را می‌توان جزو فقهاي عقل‌گرا قلمداد نمود. به‌علاوه، تعليل مسائل فقهي مشخصه دومي است که در ميان این‌گونه اصحاب به‌ویژه فضل بن شاذان (م 260 ق) و پيشروي کلامي وي هشام بن حکم (م 179 ق) به چشم می‌خورد. در عرصه‌های کلامي فعالیت‌های چشمگير آنان در مباحث توحيد و امامت، نيز رويکرد انتقادي نسبت به حديث را می‌توان از ديگر شاخصه‌های عقل اجتهادي آن‌ها قلمداد نمود.

استاد داور در تبيين نکات قوت اين پایان‌نامه از ویژگی‌هایی مانند ابتکار در انتخاب موضوع، تتبع فراوان در منابع و طي کردن راه درست در انجام تحقيق اشاره کردند و آن را به‌عنوان گامي به پيشرفت دانش قلمداد کردند؛ و در ضمن به برخي کاستی‌های آن ازجمله اشکالاتي که در برخي تحلیل‌ها ديده می‌شد، مانند مباحثي راجع به توسعه در افتاء و عمل، نيز مباحث مربوط به ریشه‌های ارجاي دوم و مقبوليت يافتن آن در کوفه، همچنين پرداختن برخي اصحاب مانند فضل بن شاذان که از بازه زماني مذکور خارج بودند، اشاره کردند.

پس از دفاعيات دانش‌پژوه، استاد محترم راهنما نيز از برخي اشکالات وارده دفاع کردند و قلم نويسنده را دائرة‌المعارفی توصيف کردند. درنهایت، هیئت‌داوران موافقت خود را با نمره 20 اعلام کردند؛ و مبلغ سه میلیون ريال نيز از طرف استاد راهنما به‌عنوان جایزه به دانش‌پژوه داده شد.

منبع: سخن تاریخ