به گزارش خبرگزاری اهل‌بیت (ع) از مهم‌ترین مسائل اجتماعی، سبک معاشرت با اعضای جامعه است. جامعه از خانواده آغاز شده و تا لایه‌های کلان آن، یعنی جامعه جهانی را در برمی‌گیرد. دراین‌بین، نوع رفتار با هم‌کیشان مسلمان از یک‌سو و نوع رفتار با سایر ادیان نیز از سوی دیگر برای خود، آداب خاص دارد. حتی نوع رفتار با دوست و دشمن نیز برای خود آداب خاص دارد. هر طراح اجتماعی با توجه به مبانی اجتماعی خود به تبیین و طراحی مؤلفه‌های اجتماعی و آداب معاشرت با اعضای جامعه در تمام لایه‌های آن می‌پردازد. یک طراح در جامعه اسلامی باید با توجه به مؤلفه‌های دینی خود و با توجه به الگوهای درون‌دینی به تبیین و طراحی جامعه خود بپردازد. خدای متعال با معرفی رسول (ص) به‌عنوان یک الگوی حسنه و خاندان مطهرش (ع) به‌عنوان جانشینان او، هم مبنا و هم الگوی تبیین و طراحی نظام اجتماعی مبتنی بر آموزه‌های توحیدی را بیان نموده است. نوشتار حاضر به یکی از این مؤلفه‌های اجتماعی، یعنی آداب معاشرت در برخی از لایه‌های فردی و اجتماعی می‌پردازد. بررسی و تبیین آداب معاشرت در لایه‌های دیگر آن، یعنی آداب معاشرت با هم‌کیشان و سایر ادیان، آداب معاشرت با دوست یا دشمن و همچنین آداب معاشرت در جامعه جهانی برای خود مجالی دیگر می‌طلبد

به قلم: سید امیر سخاوتیان

مقدمه

از زمانی که مادر، دست کودک را می‌گیرد و به او راه رفتن می‌آموزاند، در کنارش به کودک می‌آموزاند که به دیگران مخصوصاً بزرگ‌ترها سلام کند. این آغازین جمله‌ای است که در معاشرت با دیگران می‌آموزد. او یاد می‌گیرد تا در برابر پدر و مادر چگونه رفتار کند و در برابر اقوام و خویشان، دوستان و آشنایان چگونه باشد. می‌آموزد آنچه را که باید از دیگران انتظار داشته باشد و دیگران از او چه انتظاری دارند و بین خود و دیگران پیوند عمیقی را احساس می‌کند. با خوشی‌های دیگران خوشحال و در غم‌های آن‌ها غمگین می‌شود. (ثقفی، الغارات:2/398)

خانواده اولین گروه اجتماعی است که او وارد آن شده است. در مراحل بعدی زندگی خود، وارد گروه همسالان و مدرسه می‌شود. بعد از مدتی می‌یابد که عضو یک گروه اجتماعی شده است. او گاهی با اختیار خود و گاهی نیز بی‌اختیار، عضو چنین گروه‌هایی شده است. او در گذر زمان به‌خوبی می‌یابد که در جامعه بین او و دیگران قوانینی حاکم است. این قوانین، گاهی به‌صورت نوشته ظهور می‌کند. قوانین نوشته‌شده اگر به‌صورت رسمی باشد جنبه حقوقی می‌یابد و در غیر این صورت، قراردادی بین افراد است؛ اما بسیاری از قوانین و قواعد زندگی گروهی، نانوشته است. این قوانین نوشته و نانوشته، آداب زندگی گروهی را شکل می‌دهد.

آداب معاشرت در یک جامعه، گاهی در گذر زمان و تحولات اجتماعی و گاهی از رفتار بزرگان آن جامعه حاصل می‌شود؛ چراکه بزرگان جامعه، حکم فرهنگ‌ساز دارند و الگوهای جامعه خود محسوب می‌گردند. دین اسلام، الگوی بزرگ خود، یعنی رسول خدا (ص) را معرفی کرد. در ادامه این سیر، از عترت پاکش الگوهای دیگری برای جامعه‌سازی معرفی نمود که دوازده نفر از آن‌ها رهبری جامعه اسلامی را برعهده گرفتند. این دوازده امام به فرموده رسول خدا (ص) برگزیدگان الهی برای امت بودند. (هلالی، كتاب سليم بن قيس الهلالي: 1/175)

اهمیت آداب معاشرت در آموزه‌های امامیه

در فرهنگ زندگی امامیه تحت تأثیر آموزه‌های امامان معصوم (ع) مسئله ارتباط با جامعه بسیار اهمیت دارد و سلوک عرفانی شیعیان نیز بر اساس آن شکل گرفته است. در روایات فراوانی، پیروان امامیه امر شده‌اند که با جامعه و مردم خود ارتباط داشته باشند. امام صادق (ع) می‌فرماید: «با مردم ارتباط داشته باشید، آن‌ها را در کارهایشان یاری رسانید و از آن‌ها کناره‌گیری نکنید»

رفتار با مردم برای خود ظرافتی عجیب می‌طلبد. روزی پدر و پسری، مهمان امام علی (ع) شدند. ایشان به آن دو احترام فراوان کرد و در صدر مجلس نشاند. بعد از پذیرایی و صرف غذا، قنبر غلام معروف امام، حوله و طشت و ابریقی برای شستن دست آورد. امام (ع) آن‌ها را از دست قنبر گرفت و جلو رفت تا دست مهمان را بشوید. مرد حیا کرد و به ایشان گفت: «ای امیرالمؤمنین! چگونه ممکن است که خدا مرا ببیند و تو بر روی دستان من آب می‌ریزی!» مهمان اجازه نداد که امام بر روی دستانش آب بریزد، ولی امام (ع) فرمود: «بنشین و دستانت را بشوی. همانا خدای متعال تو و برادر دینی‌ات را می‌بیند. تو و برادر دینی‌ات یکی هستید. برادرت عهده‌دار خدمت به تو شده است و خدای متعال در بهشت به او ده برابر پاداش خواهد دارد». آن مرد باز هم امتناع نمود و امام او را قسم داد. مهمان با حالت شرمندگی پذیرفت و امام علی (ع) فرمود: «لطفاً دستت را همان‌گونه بشوی که اگر قنبر می‌خواست دستت را بشوید، می‌شستی. پس دست را بشوی ای برادر».

همین‌که مرد دستش را شست، به فرزندش محمد گفت: «پسرم! اگر این پسر همراه پدرش نبود من حتماً دستش را می‌شستم؛ اما خداوند دوست دارد آنجا که پدر و پسر با هم هستند، در احترام نهادن بین آن‌ها فرق گذاشته شود. پس دست پسر را تو بشوی.» محمد برخاست و دست پسر مهمان را شست. امام حسن عسکری در پایان این روایت می‌فرماید: «فَمَنِ اتَّبَعَ عَلِیّاً (ع) عَلَی ذَلِکَ فَهُوَ الشِّیعِیُّ حَقّا». (التفسیر المنسوب الی الحسن العسکری: 326) آری، هر کس می‌خواهد نامش در دیباچه شیعیان حقیقی ثبت شود، باید این‌گونه رفتار کند. اگرچه پدر و پسر هر دو مهمان امام بودند، اما منزلت پدر غیر از پسر است و مولای متقیان خود به پدر خدمت می‌کند و خدمت به پسر را به پسر خود می‌سپارد. زیباتر آنجاست که ایشان خدمت به مهمان را به غلام خود نمی‌سپارد، بلکه خود متصدی این امر می‌شود؛ اما امروزه توانگران خدمت به مهمان را به خدمتکار خود می‌سپارند!

ارتباط با خلق الهی برای خود شرایطی دارد. مهم‌ترین شرط آن حسن خلق است. خدای متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا». (بقره / 83) نیکو سخن گفتن هنری بس گران است. چه‌بسا مشکلاتی سنگین که با زبانی نرم و زیبا حل شده است. رسول خدا (ص) نیز درباره خوش‌خلقی و خوش‌رفتاری می‌فرماید: «با مردم به بهترین صورت که می‌توانید ارتباط داشته باشید». (ابن شعبه حرانی، تحف‌العقول:513) رفتار نیکو نزد اهل ظرافت، به مردم‌داری شهرت دارد. فلانی مردم‌دار است؛ چون رفتار با مردم را خوب می‌داند.

معاشرت نیکو با مردم، یعنی دلربایی؛ یعنی آن‌گونه رفتار کند که همه مردم برای او احترام همراه با محبت داشته باشند. امیر مؤمنان می‌فرماید: «با قلب و عملتان همیشه با مردم باشید» (ابن أبی زینب، الغيبة (للنعماني): 26) و در جای دیگر می‌فرماید: «با مردم چنان معاشرت داشته باشید که اگر از دنیا رفتید برایتان گریه کنند». (تمیمی آمدی، غررالحكم و دررالكلم: 362) مردم در ماتم کسی می‌گریند و احساس مصیبت دارند که به او علاقه داشته باشند؛ او را از صمیم قلب دوست داشته باشند و در رفتن او جای خالی‌اش را ببینند. در غیر این صورت دلیلی ندارد که در فقدانش خیمه ماتم برپا شود!
خانواده به‌عنوان اولین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی نیز مورد توجه دین مبین اسلام بوده است. خدای متعال درباره رفتار با همسر در قرآن کریم می‌فرماید: «وَ عَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ» (نساء / 19) خدای متعال در جایی که مرد تمایلی به همسر خود ندارد، به او می‌گوید یا با همسرت با ملاطفت رفتار کن یا از او با احترام جدا شو. او حق ندارد که با همسر خود بدرفتاری کند.

برخی تصور می‌کنند که معاشرت با مردم، یعنی همراهی با آن‌ها در همه زمینه‌ها. به عبارتی، این گروه تصور می‌کنند که حتی در فرهنگ غلط و باطل نیز باید با جامعه همراهی کرد و برای آن به ضرب‌المثل می‌گویند: «خواهی نشوی رسوا همرنگ جماعت شو». همرنگی با جامعه در ابعاد نیکوی آن بسیار پسندیده و خوب است، اما در همه ابعاد پسندیده نیست. رسول اکرم (ص) می‌فرماید: «در اخلاق مردم با آن‌ها معاشرت و همراهی کنید، ولی در اعمال آن‌ها مخالفت نمایید». (نهج‌الفصاحة: 455) در اینجا مخالفت به معنای ابراز آن نیست، بلکه ابراز مخالفت با یک رفتار اجتماعی تابع احکام امر به معرف و نهی از منکر است. رسول خدا (ص) به پیروان خود می‌فرمایند که در اخلاق با جامعه همراهی کنید و با آن‌ها به نیکی و مطابق سنت حسنه رفتار نمایید، ولی در اعمال ناشایست، گناه‌آلود و شرک از آن‌ها جدا شوید.

در نگاه دینی، معاشرت عام برای همه پسندیده است ولی در کنار آن، معاشرت خاص نیز بیان می‌شود. در روایات فراوانی از معاشرت اشرار پرهیز داده می‌شود و می‌گوید که معاشرت با اشرار همانند همنشینی با آتش است که انسان را در خود می‌سوزاند. همچنین از همنشینی با عیب جویان نیز برحذر می‌دارد؛ زیرا همنشین او از شرش در امان نیست. در مقابل، معاشرت با عقلا را موجب احیا و سلامت قلب (تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم: 465) و معاشرت با ابرار را موجب شرف می‌داند. (همان: 705)

نتایج کاربردی تحقیق

آنچه از این نوشتار قابل استفاده است، مسئله الگوسازی و طراحی یک الگوی کاربردی برای جامعه امروزین بشری است. خاندان عترت و طهارت علیهم‌السلام بهترین الگو برای سعادت بشری هستند. این نوشتار کوتاه، تلاشی بود برای تبیین مسئله و تا رسیدن به سرمنزل مقصود، مسیری بس دراز باید پیمود؛ چراکه از تمام مراحل شخصی گرفته تا پیچیده‌ترین لایه‌های اجتماعی از سبک زندگی اهل‌بیت قابل استنباط و ارائه است.

سبک معاشرت اهل‌بیت (ع) با مردم بسیار ظریف و زیباست. آن‌ها نه‌تنها خود را زیبا از نظر صورت می‌سازند بلکه در زیبایی سیرت نیز می‌کوشند. خوش‌رویی و شوخ‌طبعی، رعایت حال زیردستان و دوری از جفاکاری در حق دیگران نمونه کوچکی از آن است که باید به‌عنوان هنجار اجتماعی ترویج شود.

شایسته و بایسته است تا سبک معاشرت آنان در برابر اهل ذمه و همچنین دشمنان مورد تحقیق بیشتر قرار گیرد تا سوءاستفاده از رفتار جزئی اهل‌بیت در برابر سبک رفتاری آنان نگردد. امروزه بسیار دیده می‌شود که برخی از افراد با استناد به یک رفتار جزئی و بدون توجه به لوازم آن و همچنین نگرش به آن در ساختار رفتاری اهل‌بیت (ع)، به رفتار خاصی حکم می‌کنند که با روح زندگی اهل‌بیت منافات دارد و چشم‌انداز آینده این نوع از پژوهش‌ها، استنباط چنین مسائلی خواهد بود.