به گزارش دانشنامه اهل‌بیت (ع) در روز پنج‌شنبه مورخه چهارم آذرماه 1395 بازدیدی از مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی از سوی برخی از مسئولان دانشنامه اهل‌بیت (ع) و دانشنامه زن مسلمان صورت گرفت و نشستی بین مدیران دانشنامه با مدیریت مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی جناب آقای «محمدکاظم موسوی بجنوردی» و همچنین جناب آقای دکتر «احمد پاکتچی» طی دو نوبت صبح و بعدازظهر برگزار شد.

 

در این جلسات که با مشارکت مسئولان پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، جامعة الزهرا و مدرسه عالی امام خمینی (ره) برقرار گردید، شماری از مدیران دانشنامه‌های اهل‌بیت (ع) و زن مسلمان و اعضای هیئت‌علمی این دو مجموعه حضور داشتند که مشروح آن بدین قرار است.

 

نشست صبح

 

در جلسه صبح که از ساعت ده و سی دقیقه آغاز شد و تا اذان ظهر ادامه یافت، جناب دکتر صفری مدیر دانشنامه اهل‌بیت (ع) و زن مسلمان توضیحاتی مرتبط با این دو اثر ارائه دادند.

 

ویژگی‌های دانشنامه اهل‌بیت (ع) و دانشنامه زن مسلمان

 

ایشان در ابتدا ضمن تشکر از مدیریت مرکز دائره‌المعارف بزرگ بابت مساعدت در برگزاری این جلسه عنوان نمودند که در قم بیش از 50 دانشنامه و دائره‌المعارف و موسوعه و ... نگاشته شده و یا در حال تدوین است که با خصوصیات و رویکردهای گوناگون به مسائل مختلف پرداخته‌اند؛ اما در دانشنامه‌های اهل‌بیت (ع) و زن مسلمان ویژگی‌های وجود دارد که اهم آن‌ها بدین شرح است:

 

• این دو مجموعه از ابتدا با بنیان و اتاق فکر مشخصی مشغول به کار شده‌اند و حتی نخستین مراحل یعنی مدخل گزینی و انتخاب نویسندگان زیر نظر شورای عالی ویژه‌ای آغاز شده است که این گروه علاوه بر تجربیات ارزنده در دانشنامه‌نویسی، فرانهادی بوده و برخی از آنان سابقه همکاری با 10 دانشنامه و دائره‌المعارف دیگر را در قالب‌هایی چون مدیریت، عضویت در شورای علمی و یا نویسندگی داشته‌اند.

 

• هر دو دانشنامه طبق تحقیقات به‌عمل‌آمده فاقد پیشینه بوده و دانشنامه‌ای تاکنون در مورد اهل‌بیت (ع) و زن مسلمان نگاشته نشده است.

 

• نگاه در هر دو دانشنامه بین‌المللی است.

 

• برای تدوین این آثار تلاش شده است که با کمترین هزینه و برون‌سپاری، به شناسایی نویسندگان توانمند که قبلاً در حوزه مدخل اختصاص‌یافته، اثر درخوری داشته‌اند، کار به‌پیش رود و به‌رغم نداشتن هیئت‌علمی ثابت، تابه‌حال 30 درصد از نویسندگان مداخل دانشنامه اهل‌بیت (ع) مشخص شده است و لذا بنا بر آن است که ظرف مدت کوتاه چندساله، کل این مجموعه به مرحله انتشار برسد.

 

• در مدخل گزینی نگاه حداقلی داشته‌ایم که اگر نیاز شد، در نسخه‌های بعدی کار را گسترش دهیم؛ لذا در دانشنامه‌ی اهل‌بیت (ع) در حدود 1333 مدخل تصویب شده است و در دانشنامه زن مسلمان هم در حدود 1000 مدخل تابه‌حال مصوب گشته است. روند تصویب هم بدین گونه است که در هر دانشنامه سه گروه وجود دارد که پس از پیشنهاد و تصویب مدخل در گروه‌ها، شورای عالی نیز دراین‌ارتباط تصمیم‌گیری می‌کند که برحسب اتفاق، شورای عالی دانشنامه اهل‌بیت (ع) 14 نفر و در دانشنامه زن مسلمان 12 تن هستند.

 

 

شیوه‌نامه در دانشنامه اهل‌بیت (ع) به تصویب رسیده است و در مورد برخی از امور مهم مانند قطع چاپ و با شیوه ارجاع درون‌متنی و برون‌متنی با توجه به فضای حوزوی، تصمیماتی اتخاذ شده است که تابه‌حال جلسات شورای عالی دانشنامه اهل‌بیت به 43 جلسه رسیده است و شوراهای سه‌گانه آن یعنی «تاریخ»، «کلام، سیاسی و اجتماعی» و «فقه و اخلاق» مجموعاً 80 جلسه داشته‌اند.

 

چنان‌که هر دو دانشنامه اقدام به راه‌اندازی سایت خود کرده که در راستای فرهنگ‌سازی و یا ایجاد پرونده علمی مؤثر هستند و می‌توانند مداخل را به مقالات و پایان‌نامه‌های مرتبط لینک دهند که هنوز به مراحل نهایی نرسیده است.

 

سپس دکتر صفری به معرفی مهمانان حاضر در جلسه پرداختند که عبارت بودند از: استاد باقری بیدهندی (مدیر گروه تاریخ اسلام مدرسه عالی امام خمینی و عضو شورای عالی دانشنامه زن مسلمان)، حجت‌الاسلام خادمی (مدیر گروه فقه و اخلاق دانشنامه اهل‌بیت)، سرکار خانم دکتر غروی (معاون پژوهش جامعة الزهرا)، سرکار خانم زارعی (کارشناس بخش علوم انسانی دانشنامه زن مسلمان)، سرکار خانم دکتر امیری (مدیر گروه تاریخ مدرسه عالی بنت‌الهدی و عضو گروه تاریخ دانشنامه زن مسلمان)، حجت‌الاسلام دکتر میرزایی (مدیر اجرایی دانشنامه زن مسلمان)، جناب آقای بارانی (مسئول دفتر دانشنامه زن مسلمان)، جناب آقای نعیم‌آبادی (از نویسندگان دانشنامه اهل‌بیت)، حجت‌الاسلام خراسانی (مدیر سابق دانشنامه حج و حرمین و مدیر دائره‌المعارف قرآن کریم و مدیر گروه علوم اسلامی دانشنامه زن مسلمان)، حجت‌الاسلام دکتر رحمان ستایش (عضو هیئت‌علمی دانشگاه قم و عضو شورای عالی دانشنامه اهل‌بیت و دانشنامه زن مسلمان)، جناب آقای برادران (مدیر سایت دانشنامه اهل‌بیت)، جناب آقای نعمتی (دبیر گروه تاریخ دانشنامه اهل‌بیت)، جناب آقای اسماعیل‌زاده (دبیر گروه تاریخ دانشنامه زن مسلمان)، جناب حجت‌الاسلام دکتر مطهری (رئیس پژوهشکده تاریخ و سیره پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و مدیر گروه تاریخ دانشنامه زن مسلمان)، جناب حجت‌الاسلام صرامی (مدیر پژوهشکده فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و مدیر سابق گروه فقه و اخلاق دانشنامه اهل‌بیت)، جناب حجت‌الاسلام نورمحمدی (مسئول سابق انفورماتیک دانشنامه اهل‌بیت (ع) و حلقه ارتباطی دانشنامه اهل‌بیت و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی) و جناب آقای خیرخواه (مسئول اجرایی دانشنامه اهل‌بیت).

 

 

دکتر صفری در پایان ضمن تشکر مجدد از حضور حضار و مدیریت مرکز عنوان نمودند که از سال 1370 با دائره‌المعارف بزرگ آشنا بوده و بر نقش آن در فرهنگ‌سازی واقف بودیم که تابه‌حال روند بسیار موفقی را در انتشار دائره‌المعارف حتی به زبان‌های دیگر یعنی انگلیسی و عربی طی کرده است و لذا شاهد این اتفاق فرخنده هستیم که انحصار دائره‌المعارف اسلام در جهان شکسته شده است و کتاب جامع ایران و جغرافیای جامع ایران از آثار فاخر این مرکز هستند. ایشان در پایان با نقل‌قولی از یکی از محققان به اینکه ماندگارترین اثر فرهنگی جمهوری اسلامی را دائره‌المعارف بزرگ و ملحقات آن می‌دانستند به سخنان خویش پایان دادند.

 

آرمان‌ها در ایجاد مرکز دائره‌المعارف بزرگ

 

سپس جناب آقای موسوی بجنوردی سخنان خویش را آغاز کرده و به‌عنوان مقدمه از آغاز چنین حرکت‌هایی در حوزه و در بین روحانیون شیعه ابراز خرسندی نموده و آن را زمینه‌ساز یک تحول و دگرگونی فکری دانستند که نشانه‌های آن اهتمام به دانشنامه نویسی و توجه به فضای مجازی است. سپس به مناسبت یادی از گذشته کرده و ضمن توصیف پدر بزرگوارشان که از علمای شیعه بوده و دارای جامعیتی مناسب بودند، به این نکته اذعان کردند که در منزل ما حتی یک رادیو پیدا نمی‌شد و رسمِ گرفتن روزنامه هم نبود؛ با آنکه پدر ما به‌نوعی از طرفداران مصدق و جبهه ملی بود؛ اما بااین‌حال از برخی از علما مانند آیت‌الله اصطهباناتی روشن‌فکری بیشتری داشت؛ چراکه ایشان هر نوع استفاده از مدرنیته را تحریم کرده بودند؛ اما این حال به‌مرور شاهد حرکت‌هایی خصوصاً بعد از پیروزی انقلاب در حوزه‌ها هستیم که منشأ تحولاتی شده است که امیدوارم در فقه نیز همین روند با سرعت بیشتری دنبال شود و عقلانیت و اخلاق کارکردهای بیشتری در استنباط احکام بیابد و درهرصورت جامعه ناگزیر به همین سمت پیش خواهد رفت.

 

معرفی آثار مرکز

 

سپس مدیر مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی به برخی از فعالیت‌های این مرکز اشاره کرد. ازجمله آن‌که در این مرکز هم‌اکنون 11 دانشنامه در دست تدوین است که سه اثر آن دائره‌المعارف بزرگ به زبان‌های فارسی، عربی و انگلیسی است و نسخه انگلیسی با توجه به ترجمه در لندن و چاپ در هلند و انتشارات «بریل» - با قدمتی 350 ساله در انتشار آثار استشراقی - با استقبال فراوانی مواجه شده است و بر اعتبار جمهوری اسلامی در دنیا افزوده است. البته ایشان اذعان نمود که با توجه به محدودیت‌های اعتباری و مالی نتوانسته‌ایم دائره‌المعارف را به زبان‌های دیگر ترجمه کنیم که ناشی از دولتی نبودن این مجموعه است. هرچند سالانه بودجه مصوبی از ردیف کمک‌ها برای دائره‌المعارف بزرگ در نظر گرفته می‌شود که البته هیچ‌گاه به‌طور کامل پرداخت و یکجا نمی‌شود.

 

 

سپس ایشان به معرفی سایر آثار پرداخته و افزود: در کنار این دانشنامه‌ها، «تاریخ جامع ایران» و «جغرافیای جامع ایران» تولید شده و یا در دست نگارش است که اثر نخست در 20 جلد به دوران پیش از آرامی‌های قدیم تا انتهای دوران قاجار پرداخته است و در مجموعه دوم یعنی جغرافیای جامع ایران در پنج جلد - که به سبب نقشه‌ها و عکس‌ها و ضمایم دیگر به شش جلد خواهد رسید - از 50 تا 60 الی 65 نویسنده در جهت تبیین جغرافیای ایران به‌صورت کامل بهره برده‌ایم که یک جلد به چاپ رسیده و جلدهای دیگر در دست انتشار است.

 

«فهرست‌واره‌ی کتاب‌های فارسی» اثر دیگری از دائره‌المعارف بزرگ است که تابه‌حال 11 جلد آن منتشر شده است. «فهرست مقالات فارسی» نیز در دست تدوین است. «کُرد شناسی» از آثار دیگر این مرکز است که با نام «تاریخ و فرهنگ کردها» در 6 جلد عرضه خواهد شد و رو به اتمام است و کارهای ویرایشی آن در حال انجام است. «آذربایجان شناسی» را نیز می‌توان به این مجموعه اضافه کرد که هنوز تعداد مجلدات آن به‌طور دقیق مشخص نیست و درصدد هستیم تا در مورد اقوام دیگر ایران نیز چنین کارهایی را صورت دهیم. «منابع تاریخ ایران باستان» نیز پروژه دیگری است که در 3 جلد در دست تدوین است.

 

در کنار این مجموعه‌ها فهرست‌نگاری کتابخانه این مرکز نیز آغاز شده است. کتابخانه‌ای که هم‌اکنون 800 تا 900 هزار عنوان کتاب را در خود جای داده است. البته وقتی کار از 33 سال قبل آغاز شد، منابع بسیار اندک بوده و می‌توان گفت که اصلاً وجود نداشت و لذا در یکی از اولین مقالات مشاهده شد که به کتاب تاریخ سال سوم متوسطه ارجاع داده بود که این موضوع سبب برآشفته شدن من شد و بعدازآن به فکر جمع‌آوری منابع تحقیق افتادیم که امروزه با مجموعه‌های خریداری‌شده، 125 مجموعه کتاب در اینجا وجود دارد که 105 مورد آن اهدایی است؛ لذا تهیه فهارس کتاب‌های خطی، چاپ‌های سنگی، عکسی و ... در دستور کار قرار گرفت که تاکنون چند جلد از آن به چاپ رسیده است. البته تهیه کتابخانه دیجیتال هم موردعنایت بوده و تابه‌حال 40 هزار عنوان به‌صورت کامل پردازش شده و قابل استفاده برای پژوهشگران است.

 

ضوابط نگارش دانشنامه‌هایی با موضوع اهل‌بیت (ع) و زن مسلمان

 

استاد محمدکاظم موسوی بجنوردی سپس به ضوابط نگارش دانشنامه‌هایی با عناوین اهل‌بیت (ع) و زن مسلمان پرداخته و افزودند که باید علاوه بر اهل‌بیت (ع) تمام کسانی که در تاریخ ائمه (ع) فعالیت داشته و اثرگذار بوده‌اند و همچنین کل آثار به جای‌مانده در این زمینه موردتوجه باشد؛ چنان‌که حوادث مرتبط اهل‌بیت (ع) نیز نباید از قلم بیفتد؛ اما بعضاً دیده می‌شود که در برخی از دانشنامه‌هایی که در قم و یا دیگر شهرهای علمی نگاشته می‌شود، گزینش مداخل با افراط‌وتفریط‌هایی همراه است و لذا این‌جانب در مورد دانشنامه دفاع مقدس و دانشنامه امام حسین (ع) که از سوی سپاه پاسداران تدوین شد، راهنمایی‌هایی داشته‌ام. چنان‌که آیت‌الله هاشمی شاهرودی نیز که دانشنامه فقه اهل‌البیت را آغاز کردند، از ما دعوت به عمل آوردند تا در مورد چگونگی دانشنامه‌نویسی، تجربیات خویش را در اختیار آن‌ها قرار دهیم که حتی روند گردش مقالات را نیز برای آنان تبیین کردیم؛ اما ایشان در ابتدا تلخیصی از جواهر ارائه دادند که نشان‌دهنده عدم آشنایی با دانشنامه نویسی بود. درحالی‌که ما در همان زمان نگارش دانشنامه فقه اسلامی را آغاز کرده بودیم.

 

 

درهرحال شورای عالی علمی دائره‌المعارف متشکل از 56 تن از اساتید رشته‌های گوناگون است که جلسات منظم به‌صورت ماهانه برگزار کرده و بر کل پروژه‌های علمی مرکز اشراف دارند. البته هرکدام از پروژه‌ها خود نیز دارای شورای علمی هستند که در برخی از کلان برنامه‌های حساس، مانند «دانشنامه فرهنگ ایران» علاوه بر شورای علمی، یک شورای راهبردی هم دارد که تحت عنوان شورای «مشاوران عالی» از افراد تجربه‌مند در حوزه فرهنگ ایرانی و دانشنامه نویسی مثل مرحوم ایرج افشار و اعضایی در آن سطح بهره می‌برد که قرار است در 10 جلد منتشر شود و تابه‌حال 3 جلد از آن به مرحله انتشار رسیده و یک جلد نیز در دست چاپ است. این مجموعه تمام رفتارهای آیینی ایرانی‌ها و در یک‌کلام «فولکلور» (فرهنگ عامه) ایران - که جوهر فرهنگی این کشور نیز محسوب می‌شود - را در برمی‌گیرد.

 

استاد موسوی بجنوردی در مورد دانشنامه زن مسلمان نیز اظهار کرد که دانشنامه‌ای با عنوان «دانشنامه زن» نیز نگاشته شده است؛ اما تابه‌حال اثری دائره‌المعارفی به زن مسلمان بپرداخته است. در هر روی این مجموعه آمادگی دارد تا با در اختیار گرفتن فهرست مداخل و یا برخی از مقالات دانشنامه‌های شما به‌عنوان نمونه، نظرات خود را ارائه کرده و در انتقال تجربیات یکدیگر را یاری رسانیم. چنان‌که می‌توانیم با ایجاد کردن امکان استفاده از منابع، کلاس‌ها و دوره‌های آموزشی گوناگونی که در اینجا تشکیل خواهد شد، به شما در به سرانجام رساندن این دو کار ارزشمند کمک کنیم.

 

هزینه‌های پژوهشی در مرکز دائره‌المعارف بزرگ

 

در این هنگام سر ویراستار دائره‌المعارف بزرگ در پاسخ به سؤال یکی از حضار مبنی بر چگونگی هزینه‌ی پژوهشی و نگارشی مقالات اظهار کرد که حق‌التألیف‌های مشخصی در اینجا وجود دارد که در مورد آثار گوناگون متفاوت است. در دائره‌المعارف بزرگ برای هر کلمه 4500 تومان در نظر گرفته می‌شود که قرار است به 500 تومان ارتقا یابد. البته در ابتدای کار این مبلغ تنها 5 ریال بود که طی سال‌ها متمادی و به‌مرور به عدد کنونی رسیده است. البته این تنها حق‌التألیف است؛ درحالی‌که ماهانه در حدود 400 میلیون حقوق به مجموعه مرکز پرداخت می‌گردد که بر اساس مرتبه علمی و مسئولیت‌ها، متفاوت خواهد بود. رؤسای بخش‌های گوناگون نیز پس از بازنشستگی به مشاوران عالی بدل شده و با همان مزایای قبل به ادامه فعالیت در این مرکز ادامه می‌دهند و حتی بعد از وفات نیز حقوق آن‌ها به همسر و افراد تحت تکفل پرداخت می‌گردد. حتی این مجموعه به پاسداشت خدمات آنان تصویر ایشان را در بخش علمی نصب خواهد کرد. البته گفتنی است که پژوهشگران وابسته و حتی پروژه‌ای نیز در این مرکز فعالیت می‌کنند که هرکدام پرداخت‌های متفاوتی خواهند داشت.

 

تب‌وتاب دانشنامه‌نویسی در کشور

 

یکی از حاضران از استاد بجنوردی پیرامون ارزیابی ایشان از تب‌وتاب دانشنامه نویسی به وجود آمده در کشور پرسید؛ چراکه امروز نزدیک به 200 دائره‌المعارف در کشور در حال تدوین است. ایشان ضمن مثبت خواندن این حرکت، عنوان کرد که امروز این رویه در کشورهای خارجی نیز وجود دارد. البته باید ضوابط علمی دانشنامه‌نویسی باید رعایت شود و لذا بین دائره‌المعارف‌های گوناگون و حتی مقالات یک دانشنامه نیز تفاوت‌های زیادی وجود دارد. به‌عنوان‌مثال نگارش مقاله «ابن تیمیه» در دائره‌المعارف بزرگ سه سال به طول انجامید. چراکه چندین بار نوشته‌های افراد گوناگون در این مدخل رد شد و به‌هرحال توسط آقای «زریاب خوئی» نوشته شد که با واکنش‌های متعددی روبرو گشت. اساساً علمی نویسی مشکل است؛ و لذا با توجه به این‌که وجود مبنای آکادمیک و علمی‌نویسی در این مرکز، در جمع‌آوری منابع گاه به مشکلات جدی برمی‌خوریم چراکه ارجاع به منابع دست‌دوم را از باب اکل میته می‌پذیریم.

 

 

یشان در ادامه با تأکید بر پیشگام بودن غربی‌ها در تدوین آثار دائره‌المعارفی، عنوان کرد که برای ما مشکل است که مشاهده کنیم فرهنگ مردم این سرزمین توسط غربیان نگاشته شده و این آثار موردتوجه باشد. لذا آرمان ما در شروع کار، تولید اثری بود که بتواند به‌صورت علمی و روشمند به معرفی ایران و اسلام بپردازد. البته رسیدن به این هدف به‌آسانی ممکن نبود و در این راه مشکلات زیادی وجود داشت که می‌توان به ضعف سیستم ارزیابی و موانع متعدد اشاره کرد؛ اما هر حرکتی یک عده عاشق می‌طلبد که برای رسیدن به خواسته‌ها باید مقاومت کرده تا به هدف خویش برسند.

 

سرانجام مجلدات دائره‌المعارف

 

در ادامه یکی از مهمانان از مدیر مرکز سؤال کرد که پیش‌بینی شما از حجم کلی دائره‌المعارف و مجلدات آن چقدر است که ایشان در جواب اعلام کرد که تلاش ما بر اتمام آن در 40 جلد است و برای رسیدن به این مهم از دوستان به‌طور مکرر خواسته‌ایم که با اختصار در انتخاب مداخل و محتوا در این عدد به اتمام پروژه برسیم. البته این مشکلات در همه جای دنیا وجود دارد؛ اما به‌هرحال این چالش بزرگی است که شاید گاهی نتوان به‌راحتی در مقالات بلندی که توسط نویسندگان متخصص یک رشته صورت می‌گیرد، دست به تلخیص زد. البته باید اعتراف کنیم که در ابتدا، هدف گزاری در بستن این پروژه بر 30 جلد بود؛ اما به سبب عدم تجربه کافی و توقف زیاد در حرف الف که به‌صورت ده جلد درآمد، نتوانستیم به این مهم دست یابیم. شاید اگر آن زمان با تجربه کنونی آغاز کرده بودیم، کل حرف الف را در 6 جلد گنجانده و از اعلام غیر مهم صرف‌نظر می‌کردیم. البته در ویرایش دوم و در نسخه انگلیسی و عربی به این موضوع تا حد زیادی، جامعه عمل پوشیده خواهد شد.

 

 

درهرحال تجربه امر مهمی است که به‌مرور به دست می‌آید و لذا فکر دائره‌المعارف نویسی از دوران زندان و در زمان شاه به ذهن من خطور کرد و تلاش داشتم که با ارائه تصویر صحیح از اسلام و فرهنگ ایران، برخی از آحاد جامعه و بالأخص جوانان را از خطر تفکرهای انحرافی مانند کمونیسم نجات دهم؛ اما به‌مرور دریافتم که این کار اصلاً آسان نیست و حتی از عهده یک یا چند نفر هم برنمی‌آید. اساساً از عدم علم، ساده‌اندیشی به وجود می‌آید. لذا هرچند نمی‌خواستیم که یک مجموعه دولتی ایجاد کنیم؛ اما با توجه به ضرورت‌ها، چاره‌ای جر کمک گرفتن از دولت نبود و لذا در حال حاضر نیز فاصله زیادی با آرمان‌های بلند خود داریم و در خیلی از موارد با مشکلاتی ازجمله فقر منابع روبرو هستیم؛ اما با حفظ آرمان نگری و افزودن به روش‌های علمی غرب در تولید محتوا، گام‌هایی برداشته‌ایم که می‌توان به پرونده علمی و مرتب کردن نام افراد در فهرست منابع بر اساس نام «اشهر» و ... اشاره کرد.

 

پرونده علمی در عصر دیجیتال

 

به همین مناسبت یکی از حضار از میزان راهگشایی پرونده علمی برای نویسندگان توانمند در شرایط کنونی پرسید. جایی که با فراهم آمدن مجموعه‌های نرم‌افزاری قوی و فضای مجازی، نیاز چندانی به این مسئله احساس نمی‌شود. مدیر مرکز دائره‌المعارف بزرگ ضمن تأیید این نکته اضافه کرد که در شرایط کنونی، پرونده‌های علمی رو به دیجیتالی شدن می‌رود و لذا بر اثر مشورت با افراد مجرب پژوهشی و ذی‌صلاح علمی سعی می‌کنیم که به‌روز بوده و متوقف نگردیم و لذا به‌رغم داشتن الگوی کلی در نگارش، از ابداعات و نوآوری‌ها استقبال می‌کنیم.

 

چالش‌های بزرگ دانشنامه نویسی از زبان دکتر پاکتچی

 

در ادامه جلسه استاد موسوی بجنوردی از دکتر پاکتچی که سابقه 28 سال همکاری با دائره‌المعارف داشته و عضویت شورای عالی علمی و مسئولیت بخش‌هایی چون فقه و اصول، علوم قرآن و حدیث و مانند آن را در کارنامه خویش داشته و در کلام و تاریخ آثار زیادی نگاشته‌اند، درخواست کرد که مطالب خود را بیان کند.

 

دکتر پاکتچی در ابتدا به معرفی دکتر صفری پرداخته و دلیل آن را در معرفی تک‌تک حاضران توسط ایشان و عدم اشاره به خویش دانسته و ادامه داد: جناب دکتر صفری از اساتید برجسته تاریخ در قم بوده و از پژوهشگران بزرگ تاریخ اسلام به‌حساب آمده و علاوه بر عضویت در هیئت‌علمی جامعة المصطفی، سِمت سر ویراستاری هر دو دانشنامه اهل‌بیت (ع) و زن مسلمان را دارا می‌باشند.

 

سپس استاد پاکتچی از آخرین بحث عنوان‌شده آغاز کرده و اظهار نمود که در دائره‌المعارف نویسی و در دائره‌المعارف بزرگ و در دانشنامه‌های مختلف، مسئله و چالش مشترکی وجود دارد و آن یک پارادوکس و نقیضه بین هدف‌دار بودن و درعین‌حال حفظ بی‌طرفی است. بدین معنا که از یک دائره‌المعارف چنین انتظار می‌رود که از لحن جانب‌دارانه خودداری کند و از سوی دیگر، از نگارش یک اثر خنثی و بی‌هدف اجتناب نماید. در دانشنامه اهل‌بیت (ع) نیز طبیعتاً اهدافی مانند دفاع از حریم اهل‌بیت (ع) و بزرگداشت ایشان دنبال خواهد شد و در دانشنامه زن مسلمان نیز اهمیت زنان و حتی مسائلی مانند فمینیسم در پس پرده اهداف نگارش این آثار به شمار می‌آید. لذا ادبیات جانب‌دارانه و تند باعث انزجار مخاطب می‌شود و لحن کاملاً خنثی نیز به لغو انگاری نگارش چنین اثری می‌انجامد.

 

 

لذا همان‌طور که در جلسات آموزشی قم بیان شد، این مسئله بسیار اساسی است و باید دائماً مورد تأکید قرار گیرد. چراکه نویسندگان، ویراستاران و متصدیان به‌صورت همیشگی در معرض جانب‌داری قرار می‌گیرید و تربیت مذهبی و مسائل عقیدتی به‌طور ناخودآگاه ما را به سمت جانب‌داری می‌کشاند. درحالی‌که در مورد جوانان و اهل سنت، لحن صریح می‌تواند کارآمدی را به‌شدت کاهش دهد. در دانشنامه‌هایی با موضوع زنان هم این موضوع مهم است که خواننده احساس فمینیست بودن نویسنده را نکند. این موضوع نیاز به تأکیدهای مکرر دارد و با نوشتن در یک اساسنامه و مرامنامه کفایت نمی‌کند.

 

در دائره‌المعارف بزرگ، هدف تقویت شیعه است اما باید به‌گونه‌ای بنویسیم که خالی از عبارات جانب‌دارانه و الفاظ تند و حساسیت‌زا باشد. این مسئله در مداخل حساسیت‌زا اهمیت دوچندان دارد. اعتقاد ما بر این است که اگر اهل‌بیت (ع) به‌طور صحیح معرفی شوند؛ به‌اندازه کافی در مخاطب جاذبه ایجاد می‌کنند و نیازی به جعل مناقب و بزرگ‌نمایی و افراط در معرفی مناقب نیست. البته مدخل‌گزینی و حجم اختصاص‌یافته به هر مدخل را اولویت‌ها تعیین می‌کند که در دائره‌المعارف بزرگ ایران و تشیع از مهم‌ترین آن‌ها هستند؛ اما اولویت‌ها سبب جانب‌دارانه نویسی نمی‌شود.

 

رویکرد اصلی مقالات دائره‌المعارفی: توصیف یا پژوهش؟

 

در این زمان یکی از حاضران از دکتر پاکتچی سؤال کرد که نظر ایشان در مورد رویکرد توصیفی دائره‌المعارف‌ها نسبت به ارائه تصویری از کارهای گذشته و یا پژوهش جدید در یک مدخل به چه صورت است؟ بدین معنا که آیا دائره‌المعارف‌ها صرفاً باید توصیف آثار انجام‌شده را در دستور کار قرار دهند و یا مجار به پژوهش نیز هستند؟ ایشان ضمن پراهمیت خواندن این سؤال و اینکه تبیین آن در ادامه خواهد آمد به یک مثال در این زمینه اشاره کرده و افزود: من در مسئله‌ای، چندین دائره‌المعارف را باهم مقایسه کردم و آن مخترع رادیو بود که ایتالیایی‌ها، آمریکایی‌ها و آلمانی‌ها هرکدام گزینه هم‌وطن خود را معرفی می‌کنند که به‌رغم عدم دروغ‌گویی آنان به‌واسطه تولید این ابزار در مراحل مختلف، نشان‌دهنده هدف‌گذاری آنان در نوشتن آثار دائره‌المعارفی است.

 

مشکل دیگر در آثار دائر‌ه‌المعارفی آن است که برخی می‌گویند که دانشنامه به دنبال خلق اثر جدیدی نیست و دائره‌المعارف به دنبال بیان دستاوردهای آثار قبلی است و لذا در این حالت یک اثر دانشنامه‌ای به سوپرمارکتی تبدیل می‌شود که تنها دستاوردهای دیگران را عرضه کرده اما خود هیچ کارخانه‌ای ندارد و برخی می‌گویند در دائره‌المعارف پژوهش هم انجام می‌شود. در مورد این مسئله دو نکته تعیین‌کننده وجود دارد.

 

اول آن‌که بین ما و غربی‌ها فاصله بسیاری است. غربی‌ها در برخی از موارد سیصد سال پژوهش انجام داده‌اند که بیان دستاوردهای آنان به حد معتنابه می‌رسد و به مخاطب احساس استغنا دست می‌دهد؛ اما در ایران این نکته وجود ندارد و در بسیاری از موضوعات، پیشینه علمی درخوری به چشم نمی‌خورد.

 

 

بحث که بدین جا رسید، با توجه به فرارسیدن اذان ظهر، ادامه جلسه به بعد از برگزاری نماز جماعت موکول گردید.

 

نشست بعدازظهر

 

در جلسه بعد از شهر که از ساعت 12:30 آغاز شد و تا ساعت 14 ادامه یافت ابتدا دکتر پاکتچی به ادامه بحث جلسه گذشته پرداخت و در ادامه هرکدام از حضار سؤالات خویش را مطرح کرده که با پاسخ‌هایی نیز از سوی جناب آقای موسوی بجنوردی و دکتر پاکتچی همراه شد. گزارش مشروح این نشست بدین قرار است.

 

دکتر پاکتچی در راستای مباحث قبل عنوان نمود که در دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و در خصوص برخی از مداخل مهم، کمتر پیشینه علمی قابل‌توجهی وجود داشت به‌گونه‌ای که در نگارش مدخل امام حسن عسکری (ع) این مسئله را می‌توانستیم به‌وضوح احساس کنیم.

 

نکته دوم که بعضاً از سوی افرادی که مقالات دائره‌المعارفی را فاقد وجهه پژوهشی می‌دانند؛ مورد غفلت قرار می‌گیرد، تفاوت بین دائره‌المعارف‌های عمومی و تخصصی است. دائره‌المعارف‌های عمومی مانند «ایتالیانا» که گستره‌ی وسیعی از موضوعات را در برمی‌گیرد، نمی‌تواند دست به پژوهش در این دامنه زند و در بسیاری از مقالات دانشنامه ایران نیز چنین موضوعی را شاهد هستیم که تنها منتخب، گزیده و مستخرج آثار قبل را ارائه می‌کنند اما در دائره‌المعارف بزرگ و دانشنا‌مه‌های اهل‌بیت (ع) و زن مسلمان که دائره‌المعارف‌های تخصصی به‌حساب می‌آیند، اوضاع متفاوت است و در اینجا پژوهش اجتناب‌ناپذیر است و ارجاعات فراوان نشان‌دهنده رویکرد پژوهشی این آثار است و فعلاً در زمان کنونی پیشینه قدرتمندی که ما را از پژوهش در این حوزه‌ها بی‌نیاز سازد، وجود ندارد.

 

تعریف یک پژوهش دائره‌المعارفی

 

یکی از حضار در این زمان پرسید که آیا به تعریف خاص از پژوهش دائره‌المعارفی رسیده‌اید؟ که احمد پاکتچی ضمن اعلام پاسخ مثبت به این سؤال، به فهرستی از ویژگی‌های پژوهش دائره‌المعارفی اشاره کرد و افزود: در یک پژوهش دائره‌المعارفی مسائلی وجود دارند که در اولویت هستند و این موارد در پژوهش‌های آزاد اهمیت چندانی ندارند. به‌عنوان‌مثال ارائه یک نقشه هوایی، جامع و کلی و دیدن ابعاد مختلف مسئله بسیار حائز اهمیت است؛ که این نکات در آثار غیر دائره‌المعارفی مهم نبوده و کافی است موضوعی جزئی انتخاب شده و به پژوهش دراین‌باره اقدام گردد. درحالی‌که در یک مدخل دانشنامه‌ای، از مسائل جرئی و خاص پرهیز می‌شود. لذا جامع‌نگری و کلی‌نگری باید در اولویت باشد و حتی می‌توان با این نگاه هم پژوهش و نوآوری داشت و در نظام دهی، سامان‌دهی و ارتباط بخشی بین عناصر، ابداعی جدید به ارمغان آورد. به‌عنوان‌مثال در مدخل «خلافت» پرداختن به جزئیات امکان ندارد؛ ولی برای ارائه یک تعریف کلی و نشان دادن افت‌وخیزهایی که در معنای خلافت اتفاق افتاده است، به پژوهش نیاز است و ارائه این تصویر، یک نوآوری به‌حساب می‌آید؛ بنابراین جامع‌نگری لزوماً به معنای سطحی بودن نیست و گاهی عکس این است و برای یک پژوهش کلی زحمت مضاعفی نسبت به پرداختن به موضوعی خرد لازم است.

 

 

در این زمان بود که استاد بجنوردی نیز به بحث وارد شده و موضوع «نظریه جدید» را مطرح نمود. بدین معنا که برخی بر این اعتقادند که پژوهش‌های دائره‌المعارفی متکفل بازنمایی نظرات قبلی بوده و نمی‌توانند نظریه جدیدی را مطرح سازند. البته باید به این نکته اذعان کرد که نمی‌توان به‌سرعت و بدون تخصص و بی‌باکانه با اندک شواهدی نظریه‌ای جدید را مطرح ساخت و لازمه‌ی پژوهش علمی احتیاط مناسب در ارائه سخنان بدیع است.

 

دائره‌المعارف‌ها و رشد آگاهی‌ها

 

دکتر پاکتچی نسبت به رشد فزاینده دانشنامه نویسی در کشور واکنش نشان داده و به اهداف و اصول دائره‌المعارف نویسی پرداخت و تاریخ این مسئله را به 300 سال قبل بازگرداند و گفت: در طول این دوران همواره بر این نکته تأکید شده است که دائره‌المعارف‌ها ابزار مهمی در رشد آگاهی و روشنگری در جامعه هستند و لذا با افزایش این روند در اجتماع، آگاهی‌ها نیز افزایش می‌یابد. نگاشتن دانشنامه‌های تخصصی نیز ناشی از احساس جهل عمومی نسبت به برخی از گزاره‌های مهم علمی است و لذا با توجه به وضعیت حاکم که بسیاری از شیعیان قادر نیستند بیش از دو خط، اطلاعاتی در مورد بعضی از امامان (ع) ارائه دهند، نگاشتن دانشنامه‌هایی با موضوع اهل‌بیت (ع) ضروری است که با توجه به شناخت قبلی این‌جانب از دو مجموعه حاضر می‌توان گفت که با اصول علمی دائره‌المعارف نویسی آشنا هستند؛ اما پاره‌ای از دانشنامه‌ها با توجه به عدم پایبندی به ضوابط علمی، نگرانی‌هایی ایجاد می‌کنند؛ چراکه این آثار «دانشنامه نما» بوده و نه‌تنها به افزایش آگاهی در جامعه نمی‌انجامند، بلکه بر جهل‌ها در آحاد شیعه می‌افزایند. لذا در عین خرسندی از رقم بالای دائره‌المعارف‌های در دست‌نگارش در کشور، این نگرانی نیز وجود دارد که چند درصد این آثار با استانداردها و ضوابط علمی نوشته می‌شود. همان‌گونه که برخی به‌جای «مقاله‌نویسی» دست به «مقاله سازی» می‌زنند.

 

عدم انحصار علم افزایی در آثار الفبایی

 

دکتر پاکتچی به نکته دیگری نیز در امر دانشنامه نویسی اشاره کردند و آن عدم انحصار تأمین نیازهای علم افزایی در جامعه با نگارش آثار کلاسیک و الفبایی دانشنامه‌ای است. بدین معنا که نمی‌توان صرفاً با تدوین دائره‌المعارف‌ها به نشر اطلاعات و آگاهی در جامعه پرداخت؛ بلکه نتیجه سال‌ها پژوهش در این حوزه ما را به این نکته رسانده است که برای رشد دانسته‌ها در اجتماع، باید با نگاه‌های دیگری نیز دست به تألیف آثاری زد که لزوماً ارتباط مباحث در آنان، بر اساس چینش الفبایی و ارجاعات مداخل به یکدیگر نبوده و تناسب موضوعی حلقه وصل اطلاعات است. اساساً بر اساس تجربه به این مطلب رسیده‌ایم که برخی از نکات را نمی‌توان در هیچ مدخلی جای داد و با اصرار بر روش دائره‌المعارفی، برخی از موضوعات از قلم می‌افتند. در غرب نیز - که در نگارش دائره‌المعارف‌ها نسبت به ما پیشتازند، - دست به تألیف آثاری با عنوان «هند‌بوک‌ها» و «کُمپَنیُن‌ها» زده تا این نواقص برطرف گردد و لذا نگارش تاریخ جامع ایران در کنار دانشنامه ایران و دائره‌المعارف بزرگ دستاورد این نگاه متفاوت است.

 

نقش رویکردها در افزایش دائره‌المعارف‌ها

 

استاد پاکتچی در ادامه به برخی از وجوه مشترک تمام دائره‌المعارف‌ها و دانشنامه‌ها اشاره کردند که انتظار می‌رود تمام آن‌ها از این الگو پیروی کنند و ضمن برشمردن این مشترکات از قبیل شیوه مدخل گزینی، استخراج فهرست مداخل، ارجاع درون‌متنی، ارجاع مداخل به یکدیگر و رابطه ساختاری و عموم و خصوص بین مداخل افزودند که الگوبرداری دائره‌المعارف‌ها از یکدیگر در این زمینه نه‌تنها ایرادی ندارد و بلکه پسندیده است و قاعده کار نیز همین است؛ اما تفاوت‌هایی دراین‌بین وجود دارد که به هرکدام از آن‌ها معنایی خاص می‌دهد. لذا تفاوت در طرز فکرها می‌تواند باعث نگارش دائره‌المعارف‌های متعدد با نگاه‌های گوناگون می‌شود. چنان‌که در غرب شاهد تولید چندین دائره‌المعارف با یک زبان مشترک اما با تنوع نگاه هستیم.

 

در داخل کشور نیز این مسئله وجود دارد. به‌عنوان‌مثال در دانشنامه جهان اسلام مداخل مشترک زیادی با دائره‌المعارف بزرگ وجود دارد که با مقایسه مداخل می‌توان دو طرز تفکر مجزا را مشاهده کرد. به‌عنوان نمونه مدخل بازار در هر دو دائره‌المعارف وجود دارد که هر دو نیز مقاله مفصلی دارند؛ اما نگاه دائره‌المعارف بزرگ بیشتر به بازارهای محلی، ساختار معماری و چینش آن‌هاست؛ درحالی‌که در دانشنامه جهان اسلام نگاه عمده به مسائل فرهنگی، فقهی، مردم شناختی و ... برمی‌گردد. در مدخل حدیث نیز تفاوت‌ها مشاهده می‌شود و لذا تبیین رویکردها قبل از نگارش دائره‌المعارف‌ها الزامی است.

 

دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و دانشنامه جهان اسلام

 

جناب دکتر صفری درزمانی که بحث بدین جا رسید سؤالی را مطرح کردند که به‌رغم پذیرش تفاوت رویکردها، شاهد اشتراکات زیادی در بین دائره‌المعارف بزرگ و دانشنامه جهان اسلام هستیم. لذا در راستای هم‌افزایی، دانشنامه جهان اسلام، از حرف ب آغاز کرد؛ اما وقتی دائره‌المعارف بزرگ نیز به این حرف رسید، مداخل مشترک فراوانی به وجود آمد که حتی اگر نقش نگاه‌های گوناگون را نیز در تولید آثار متفاوت بپذیریم، شاید این امکان وجود داشت که با اتخاذ سیاست مشترک، دانشنامه جهان اسلام از حروف میانی کار را آغاز می‌کرد که حداقل اطلاعاتی از حرف‌های آخر نیز به ما برسد.

 

 

موسوی بجنوردی ضمن اعلام این موضوع که این مسئله از روز اول مطرح بود و بارها بین دو سازمان موردبحث قرار گرفت؛ به خاطراتی از زمان ریاست جمهوری مقام معظم رهبری اشاره کرده و سپس به مقدمه دانشنامه جهان اسلام ارجاع داده و بیان داشت: دوستان ما در دانشنامه جهان اسلام در مقدمه اعلام کرده‌اند که هدف آن‌ها کمک به دائره‌المعارف ایران و اسلام است و لذا با توجه به انتشار 11 فاسیکول از حرف الف، از حرف ب آغاز می‌کنند و بنای آن‌ها بر ترجمه بود و 90 درصد از کار را همین رویه پر می‌کرد؛ اما بعدها به‌تدریج نقش تألیف در آن‌ها پررنگ شد تا تقریباً به 100 درصد رسید. درحالی‌که هدف ما از آغاز به‌رغم مخالفت‌ها تألیف بوده است.

 

به‌هرحال صحبت‌های زیادی بین دو مرکز انجام شد و حتی وزارت فرهنگ در زمانی اصرار بر الحاق این دو سازمان با هم داشت که زیر بار آن نرفتیم؛ چراکه رویکرد تألیف و ترجمه را مکمل یکدیگر دانسته و حتی پیشنهاد دادیم که دانشنامه جهان اسلام از حرف «ی» آغاز کند که به دلایلی ازجمله رقابت علمی این موضوع موردقبول آنان قرار نگرفت. ولی نظر مقام معظم رهبری بر این بود که مستقل کار شود. چنان‌که دقت‌های علمی که در اینجا وجود دارد شاید در دانشنامه جهان اسلام نباشد، البته مقالات ضعیف هم در آثار ما وجود دارد که سعی کرده‌ایم در ویرایش دوم این موضوع حل شود و در مجلدات «ذیل مجلدات منتشرشده دائره‌المعارف» این موضوع جبران می‌شود. به‌هرحال تلاش ما در کمک به دوستان دانشنامه جهان اسلام بوده و آ‌نان از منابع کتابخانه‌ای در اینجا بهره برده‌اند؛ ولی به هر رقابت علمی بسیار سازنده است.

 

بجنوردی ادامه داد که هر دو مجموعه دانشنامه جهان اسلام و دائره‌المعارف بزرگ با یکدیگر مرتب در تماس هستند؛ اما جلسات مشترک جز در موارد خاص برگزار نشده است و نوشتن یک مدخل مشترک توسط یک نویسنده در هر دو مجموعه به‌ندرت پیش آمده است و این موضوع از نظر ما ممنوع است هرچند ممکن است تخلفاتی هم صورت گرفته باشد؛ البته اگر در یک موضوع منحصراً تنها یک متخصص باشد، شاید با تفاوت نگاه و یا دسترسی به منابع جدیدتر امکان‌پذیر باشد.

 

 

در همین بخش جناب دکتر پاکتچی به سؤال یکی از حضار قبل از جلسه اشاره کردند که قرار بود در نشست بعدازظهر مطرح‌شده و بدان پاسخ گفته شود و آن مسئله مداخل مشترک است. بدین معنا که آیا می‌توان در مقالات دانشنامه اهل‌بیت (ع) و یا دیگر آثار، از مطالب دائره‌المعارف بزرگ استفاده کرد که طبعاً با اشاره به منبع، مانعی نخواهد داشت؛ اما گاهی مسئله از این فراتر است. بدین معنا که در برخی از مداخل مشترک به‌رغم آنکه عین اثر قبلی نوشته نخواهد شد، اما حجم قابل‌توجهی از کار، بازنویسی پژوهش گذشته است و نویسنده قادر به انجام کار تحقیقی بسیار متفاوتی نسبت به قبل نیست. استاد پاکتچی ضمن اذعان به آنکه در دائره‌المعارف بزرگ نیز با این مشکل مواجه بوده‌ایم، افزود: گاهی با تفاوت نگاه و رویکرد می‌توان دو مقاله متفاوت نوشت؛ اما در برخی از مدخل‌های محدود با توجه به کمبود اطلاعات تاریخی، نوشته شدن مقالات مشابه اجتناب‌ناپذیر است و باید این مسئله در جامعه علمی جا بیفتد که چنین موارد معدودی، نمی‌تواند عنوان سرقت ادبی به خود بگیرد؛ اما به‌هرحال در اینجا «دقت» حرف آخر را می‌زند و باید نویسنده تحقیقات پیشینی را تکمیل کند؛ اما در برخی از مداخل مثل مفاهیم و اصطلاحات، سلایق و طرز فکرهای گوناگون، مقالات کاملاً گوناگون در یک مدخل مشترک را ایجاد می‌کند.

 

جایگاه دائره‌المعارف بزرگ به زبان انگلیسی در غرب

 

سپس یکی از حضار سؤال کرد که با توجه به انتشار دائره‌المعارف بزرگ به زبان انگلیسی، وضعیت آن در مقایسه با دائره‌المعارف‌های انگلیسی چگونه است و همچنین تا چه اندازه با استانداردهای پذیرفته‌شده در جامعه غرب هماهنگ است؟ دکتر پاکتچی این سؤال دوبخشی را با پاسخ به قسمت دوم آغاز کردند. چه اینکه جواب آن را ساده‌تر می‌دانستند و آن انتشار دائره‌المعارف بزرگ از موسسه بریل است که دانشنامه اسلام به زبان انگلیسی را منتشر می‌سازد و آن‌ها با سخت‌گیری‌های خاص خود سبب شده‌اند که استاندارد جهانی برای نگارش دائره‌المعارف بزرگ به زبان انگلیسی تأمین شود؛ اما باید امروز به این مسئله افتخار کنیم که دائره‌المعارف بزرگ به‌عنوان مرجعی در مباحث اسلامی شناخته می‌شود. چنان‌که «فان اس» در حدود 14 الی 15 سال قبل که اثر خویش با نام «کلام و جامعه» را می‌نگاشت، نسخه فارسی دائره‌المعارف را موردتوجه قرار داده و به علت کثرت ارجاع، آن را اختصار نموده و برای آن علامت اختصاری به کار برده بود.

 

رویکردهای کلی و بایسته در دانشنامه اهل‌بیت (ع)

 

از سؤالات مهم دیگر در این جلسه، واکاوی نظر دکتر پاکتچی در مورد رویکرد کلی دانشنامه اهل‌بیت (ع) برای نیفتادن به دام تکرار و مسائل دیگر بود. به عبارتی ایشان اگر در مقام تدوین اساسنامه این دانشنامه برمی‌آمدند، چه نکاتی را موردتوجه قرار می‌دادند که وی در جواب، به جهان‌بینی‌های مختلف در هر دائره‌المعارفی اشاره کرده و افزود: هر دائره‌المعارف جهان‌بینی خاص خود را داشته که از سطوح مختلفی برخوردار است. در دائره‌المعارف بزرگ هزاران بار این نکته را مرور کرده‌ام که موضوعات مورد پژوهش ما در اسلام اعم از عبادی، اعتقادی و ... یک تافته جدا بافته از ادیان قبل از آن نیست و تداوم آیین‌های قبل به‌حساب می‌آید. چنان‌که تشیع نیز در هنگام مطالعه، به‌عنوان پدیده‌ای که در دل جامعه اسلامی به وجود آمده است، موردتوجه قرار می‌گیرد. هرچند تمرکز ما بر اسلام و تشیع است؛ بنابراین چنانچه بنده درصدد نگاشتن اساسنامه دانشنامه اهل‌بیت (ع) بودم، علاوه بر توجه به جهان‌بینی گذشته، محوریت را در معصومان (ع) دانسته و آنان را موجوداتی که بر روی زمین زندگی کرده و حجت خدا بر تمام اهل دنیا هستند تصویر می‌نمودم که این مسئله خود را در ارجاعات و بزنگاه‌ها نشان می‌دهد و اساساً با همین نگاه برخی از امور اولویت یافته و به مدخل بدل می‌شوند. لذا در این جهان‌بینی هر چیزی در جای خود قرا گرفته و تعادل بین تمام اجزا حفظ خواهد شد. آخرین نکته در این سؤال توجه به مسئله زمانه است. بدین معنا که ما با جهان‌بینی ایستا مواجه نیستیم. لذا مداخل تاریخی نیز باید به‌گونه‌ای نوشته شود که به درد معاصران هم بخورد و دانشنامه اهل‌بیت (ع) متکفل آن است که معصومین (ع) را به شکل قابل‌فهمی برای شیعیان و مسلمانان امروزی معرفی کند و لذا نباید هر حدیث و یا هر منقبتی را بدون در نظر گرفتن ابعاد مختلف آن و نقد متن و سند، بی‌باکانه مطرح کنیم.

 

 

در این هنگام استاد موسوی بجنوردی در تکمیل مباحث دکتر پاکتچی مسئله فولکلور و فرهنگ مردمی را پیش کشیده و افزود: در مورد ائمه (ع) باید این مسائل نیز موردتوجه باشد و برخی با اعتقاد به تصرف تکوینی معصومان (ع)، مذهب را به سمت غالی شدن پیش می‌برند. درحالی‌که این فرهنگ، در سده‌های گذشته به عنوانی تفکری منفی تلقی می‌شد. نکته بعدی در علمی نویسی است. این موضوع در مداخل چالشی مثل خلفای اهل‌سنت بسیار مهم خواهد بود و لذا اگر علمی نویسی باب شده و بتوانیم با نقل‌قول کردن و ارجاع دادن به‌پیش رویم، مشکلی در ادامه پیش نخواهد آمد.

 

ملاک‌های بایسته در مدخل گزینی دانشنامه زن مسلمان

 

پس‌ازاین زمان بود که سرکار خانم دکتر غروی با تشکر از امکان ایجادشده برای فراهم آمدن چنین نشستی، به توضیح روند مدخل گزینی در دانشنامه زن مسلمان اشاره‌کرده که به دو نوع کلی تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از: اعلام و مباحث مرتبط با زن مسلمان. سپس این سؤال را مطرح نمودند که به نظر شما چه ملاک‌هایی برای انتخاب اعلام و زنان مسلمان به‌عنوان مدخل باید موردتوجه باشد؟ دکتر صفری نیز در تکمیل این سؤال به ملاک‌های انتخاب‌شده توسط شورای علمی یعنی تأثیرگذاری و وفات یافتگی اشاره کردند و با توجه به فضای موجود در قم، از استاد موسوی بجنوردی و دکتر پاکتچی پرسیدند که آیا زنان مسلمان کم حجاب و یا منفی مانند اشرف پهلوی در دایره مداخل جای خواهند گرفت یا خیر؟

 

 

ابتدا استاد موسوی بجنوردی به جو علمی موجود در دائره‌المعارف بزرگ پرداخته و ملاک‌هایی چون تشیع و یا عدم حجاب صحیح را در انتخاب افراد کمرنگ دانستند و اعلام کردند که اگر قرار بود مداخل دانشنامه زن مسلمان برگزینند به «ژاله آموزگار» و یا «بدرالزمان قریح» مدخل‌هایی را اختصاص می‌دانند. ایشان در ادامه به ملاک‌های خود را در اجتماعی و علمی بودن و همچنین میزان اثرگذاری فرهنگی اشاره کرده و افزود: در مرکز دائره‌المعارف بزرگ تعیین فاسق و عادل و یا تفتیش عقاید مرسوم نیست؛ اما در هنگام ویرایش و ارزیابی، محتوا کنترل می‌گردد تا برخلاف مقدسات و ارزش‌های حاکم نباشد و لذا این مسائل بسیار مهم و حساس است و هشیاری زیادی می‌طلبد و باید ظرافت‌های خاصی به خرج داد.

 

سپس دکتر پاکتچی به «تابوها» در مطالعات ادیان اشاره کرده و آن‌ها بر دو قسم دانست. بدین ترتیب که برخی از اوقات، محتوا، تابو و ممنوع است و گاهی آداب اجتماعی، برچسب تابو بدان می‌زند. در پژوهش هم باید به این مسائل توجه کرد؛ لذا یک مؤلف از ابتدا تا انتهای تألیف خود باید به خطوط قرمز توجه کند که این محوطه‌های ممنوعه گاهی از جنس داده‌های غلط و یا تحلیل‌های سست و یا نادرست است که اجتناب از آن‌ها ضروری است؛ اما گاه برخی از مسائل به‌رغم صحت، قابل‌طرح نیستند و یا به‌روشنی نمی‌توان در مورد آن اظهارنظر کرد و لذا باید به احساسات عمومی، تعصبات قومی توجه کرد. در مورد اول نمی‌توان با ویراست نهایی کل کار را اصلاح کرد؛ اما در مورد دوم می‌توان با تغییر عبارات و ویرایش مناسب محتوا به متنی رسید که جنجال‌برانگیز نباشد.

 

در انتخاب مداخل هم اوضاع به همین شکل است. اگر از ابتدا سنگ بنای غلطی گزارده شود، نمی‌توان در انتها دست به اصلاح زد و اگر قرار است تنها «الگوها» مدخل باشند، در این هنگام یک الگو شرایطی خواهد داشت که نیازمند تفتیش عقاید و کندوکاو بسیار برای تطبیق فهرست اعلام موجود بر شرایط مندرج خواهد بود. لذا در اولین قدم باید دامنه کار را تعیین کرد و به نظر می‌رسد زنانی که اعلام کرده‌اند مسلمان هستند، هرچند چندان به احکام اسلامی پایبند نبودند و یا حتی بانوانی که در جامعه اسلامی زندگی کرده‌اند، اگرچه خود را مسلمان نمی‌دانستند، در فهرست و لیست شما جای می‌گیرند؛ اما طبیعی است که این فهرست بسیار طولانی است و لذا اولویت‌ها در اینجا قدم دوم خواهد بود و باید برای هر بخش یعنی ادبیات، حدیث، فقه و ... ظرفیتی را مشخص کرده و افرادی که در این حوزه‌ها دارای اثرگذاری بیشتر بوده‌اند به‌عنوان مدخل قرار گیرند و افراد کم اثر در مدخل‌ها کلی مانند حدیث، ادبیات و امثال آن به‌صورت درون‌متنی مورداشاره واقع شوند. البته برخی از حوزه‌ها ممکن است افراد زیادی را در برنگیرد که در این هنگام باید نگاه حداکثری داشت و همه افراد در این حیطه ولو با اثرگذاری اندک به‌عنوان مدخل باشند؛ اما در برخی از بخش‌ها، گزینه‌های متعددی وجود دارد که در آن هنگام باید دست به‌گزینش زده و اعلام بسیار مؤثر را مدخل قرار دهیم. این سهمیه‌بندی ازآن‌جهت است که به‌یک‌باره با انبوهی از مداخل ادبیاتی و مقدار بسیار کوچکی در سایر حوزه‌ها مواجه نگردیم.

 

در ادامه جناب آقای موسوی بجنوردی از حضار بابت حضورشان تشکر کردند و هدف از نگارش مجموعه‌هایی مانند دائره‌المعارف بزرگ را تحول‌آفرینی و علم افزایی اعلام کرده و افزودند که این راه باید توسط آیندگان ادامه یابد و یکی از رویکردها ما در این مرکز بها دادن به جوانان و تشویق پژوهشگران جوان در جهت ساختن آینده‌ای روشن و ادامه دادن راهی است که آن را آغاز کرده‌ایم. مسیری که در ابتدا با سختی‌های زیادی مواجه بود. ازجمله آن‌که بسیاری از پژوهشگران با ما همکاری لازم را به عمل نمی‌آورند و اثبات علمی این مرکز از ما توان و زمان زیادی گرفت تا به جایگاه علمی کنونی رسیده‌ایم.

 

ویژگی‌های موجود در مدیریت و کل مجموعه مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی

 

در پایان نشست دکتر پاکتچی قبل از اتمام جلسه ضمن آن‌که خود را فردی معرفی کردند که اهل تملق نبوده و بی‌جهت به ستایش دیگران نمی‌پردازد، به بیان سه ویژگی در استاد موسوی بجنوردی پرداخته که این خصوصیات در کل مرکز هم حاکم است و آنان عبارت‌اند از:

 

1. واقع‌بینی و در عین برخورداری از اهداف والا و آرمانی 2. پرهیز از استبداد و خودرایی و لذا در کل مرکز کارها به‌صورت مشاوره و با تفکر جمعی و به‌دوراز استبداد و تحمیل به جلو می‌رود و 3. صداقت در روابط بین افراد و نهادها که سبب شده است که این مرکز بتواند در طول سالیان گذشته با قدرت روند پیشرفت را طی کند و تمام این مجموعه با اعتماد کامل نسبت به مدیریت و روابط نهادی، در خدمت رشد آگاهی‌ها در جامعه باشند.

 

در انتهای جلسه نیز دکتر صفری از اینکه چنین امکانی برای بازدید و گفتگو با مسئولان مرکز دائره‌المعارف بزرگ فراهم گردید تشکر نموده و آثاری نیز از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و جامعه الزهرا به مرکز دائره‌المعارف اهدا گردید. چنان‌که بعد از صرف نهار و به‌عنوان آخرین برنامه از کتابخانه مرکز بازدید شده و مسئولان امر به روند پرونده‌سازی و آماده‌سازی مداخل اشاره کردند.