حجت‌الاسلام مهدی غلامعلی، استادیار دانشگاه قرآن و حدیث در گفت‌و‌گو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) با بیان اینکه از امام رضا و امام صادق(ع) روایات و مناظرات زیادی نقل شده است، گفت: تعداد روایات مربوط به مناظرات امام صادق(ع) بیشتر از امام رضا(ع) است دلیل آن هم مجموعه‌ای از مسائل سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است که به جای خودش در تاریخ حدیث شیعه مطرح شده است. همچنین طولانی بودن دوره امامت امام صادق(ع) هم نسبت به امام رضا(ع) می‌تواند در کنار شرایط زمانه موثر باشد.

وی اظهار کرد: طول امامت امام رضا(ع) 20 سال بود و عمده مناظرات نیز مربوط به سه سال آخر یعنی در طول سفر به مرو و دو سال و نیمی که در مرو حضور داشتند بوده است و خوشبختانه حضور در بدنه حاکمیت سبب شده تا بسیاری از روایات مربوط به آن امام موجود باشد و از روایاتی نیز که از این دو امام داریم یکی از پرفروغ‌ترین گونه‌ها همین احتجاجات و مناظرات است البته از حیث مخاطب، عمده مناظرات امام صادق(ع)، دو سویه و محدود به یک مخاطب بوده است ولی مناظرات امام رضا چند سویه و با حضور گروه‌های مختلف  علمی شکل گرفته است.

غلامعلی با بیان اینکه قرن دوم قرنی است که گروه‌های کلامی رفته رفته شکل گرفته و رشد یافته بودند و مراکز علمی نیز به آنان بها می‌دادند و بازار مناظرات نیز داغ بود، تصریح کرد: برای مقایسه میان مناظرات این دو امام می‌توان از سه بعد آن را مقایسه کرد؛ یعنی از لحاظ کمی و تعداد؛ از لحاظ ساختار و از لحاظ محتوا؛ اگر در بعد کمی و تعداد این مقایسه را انجام بدهیم خواهیم دید که دوره امام صادق(ع) طولانی‌تر بوده و تعداد مناظرات نیز بیشتر است به گونه‌ای که در کتاب احتجاجات طبرسی آمده در جلد دوم از صفحات 331 تا 385 اختصاص به مناظرات امام صادق(ع) دارد و حدود 50 مناظره را شامل می‌شود همچنین از صفحات 396 تا 440 این کتاب در مورد مناظرات امام رضا(ع) آمده است که 44 صفحه و کمتر از 40 مناظره را شامل است یعنی از لحاظ تعداد این تفاوت وجود دارد ضمن اینکه استاد عطاردی، در مسند امام صادق و مسند امام رضا(ع) تعداد مقالاتی را که در مورد مناظرات این دو امام آورده است بیشتر از احتجاجات طبرسی است و در مجموع بر اساس این اثر نیز تعداد مناظرات امام صادق(ع) بیشتر است و البته طبیعی هم هست.

تفاوت ساختاری مناظرات

استاد حوزه علمیه با اشاره به تفاوت‌های ساختاری میان مناظرات این دو امام بزرگوار نیز گفت: معمولا مناظرات امام صادق(ع) یا در مسجدالحرام، مسجدالنبی، منا، و یا در خانه حضرت در مدینه بوده است ولی مناظرات امام رضا(ع) عمدتا در کاخ مأمون و در سالن مناظرات در این کاخ بوده البته تعدادی از مناظرات امام(ع) در مدینه نیز ثبت شده است.

نویسنده کتاب «ماه هشتم» با اشاره به مخاطبان مناظرات این دو امام(ع) عنوان کرد: مخاطبان امام صادق(ع) یک نفر یا دو نفر از عالمان و یا مخالفان  بوده ولی امام رضا(ع) با گروهی از علما و دانشمندان مناظره می‌کردند و در بسیاری از این مجالس، چندین نفر از علما در یکطرف و امام در طرف دیگر مناظره بودند؛ یعنی در یکطرف عالمان مسیحی، یهودی و صابئی و متکلمان رومی و یونانی و ... بودند و در سمت دیگر امام از اصول و اعتقادات دینی دفاع می‌کردند حتی مناظره با گروهی از پزشکان نیز در تاریخ ثبت شده است.

استادیار دانشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: امام رضا(ع)چندین مرتبه با خود خلیفه عباسی مناظره داشته است که بسیار اهمیت دارد زیرا مناظره با شخص خلیفه به عنوان بالاترین مقام حکومتی بسیار قابل توجه است؛ این مناظره بسیار جالب است زیرا چندین بار مأمون، در وسط مناظره، سخن امام را قطع کرده و لب به تمجید ایشان پرداخته و با عباراتی اعجاب خودش را از دانش امام ابراز می‌داشت و می‌گفت خدا خوب می‌دانست که رسالت را در چه خاندانی قرار دهد و گاه می‌گفت: «لَا أَبْقَانِيَ‏ اللَّهُ بَعْدَكَ يَا أَبَا الْحَسَنِ أَشْهَدُ أَنَّكَ وَارِثُ عِلْمِ رَسُولِ اللَّه‏؛ یعنی خدا مرا بعد از تو زنده نگه ندارد. تو حقا وارث علم رسول خدا هستی».اما این موقعیت در دوره امام صادق(ع) برای ایشان فراهم نبوده و یکی از دلایل آن نیز این است که مأمون فردی دانشمند بود ولی سفاح و یا منصور عباسی از علمیت برخوردار نبودند.

این استاد حوزه با اشاره به مقایسه محتوایی مناظرات امام رضا(ع) با امام صادق(ع) و با بیان اینکه مشابهات و تفاوت‌های محتوایی در مناظرات این دو امام(ع) وجود دارد تصریح کرد: هر دو امام در دوره خویش گرفتار کفار و زنادقه بودند که به تعبیر امروز زنادقه همان ماتریالیست‌ها هستند یعنی بخشی از این مناظرات در اصل وجود خداوند بوده و آنچه که از مناظرات درباره صفات خدا است بیشتر درون دینی بود و با اهل سنت و یا گروه‌های انحرافی درون مذهبی بوده است و بخش دیگری در صفات خداوند و هر دو امام مجبور بوده‌ا‌ند در برابر این کفار و زنادقه و مخالفان به تبیین توحید و صفات خداوند بپردازند و مسائلی مانند جسمیت؛ غیر قابل  تشبیه بودن و جبر و اختیار و تفویض و ... را شرح و تبیین کنند که روایات گسترده‌ای نیز در این زمینه داریم.

استادیار دانشگاه قرآن و حدیث ادامه داد: یکی از وجوه مشترک در مناظرات این دو امام همام، مناظره در احادیث نبوی است زیرا ده‌های متعددی از دوره صدر اسلام گذشته بود و مردم در زمینه احادیث رسیده از پیامبر(ص) به خصوص با توجه به حوادثی که در مورد منع کتابت حدیث رخ داده بود دچار اختلاف در برداشت بودند که این دو امام و به خصوص امام صادق تلاش زیادی در اصلاح برداشت‌ها داشتند.

غلامعلی با اشاره به تفاوت میان محتوای مناظرات امام صادق و امام رضا(ع) بیان کرد: مهم‌ترین اختلاف در مناظرات میان دو امام مناظره بر سر موضوع امامت بود؛ یعنی در اصل امامت و علم و عصمت امام و جایگاه امام در دوره امام صادق(ع) بحثی دیده نمی‌شود زیرا در این  دوره مباحث توحیدی و ... بیشتر مورد بحث بود و شرایط نیز طوری بود که بحث امامت چندان در میان مردم جا نیفتاده بود و مطرح نبود اما در دوره امام رضا(ع)، امام ابایی از اینکه اعلام امامت کنند نداشتند و این ضرورت با توجه به ایجاد فرقه واقفیه و تبلیغی که داشتند بیشتر حس می‌شد زیرا واقفیه معتقد بودند که امامت در امام کاظم(ع) متوقف شده است و امام رضا(ع) امام بعدی نیست و امام نیز از یکسو به مقابله با این فرقه انحرافی پرداختند و از طرف دیگر نیز به تبیین و معرفی جایگاه و علم و عصمت امام پرداختند و در مناظرات نیز این واقعیت منعکس بود و حتی در مناظرات  با مامون، این خلیفه  عباسی به امامت امام(ع) معترف شد.

این محقق و استاد حوزه علمیه اظهار کرد: یکی از شیوه‌های امام صادق(ع) در مناظرات این بود که شاگردانی را که قبلا با توجه به نیازها تربیت کرده بود در مناظرات مورد استفاده قرار می‌داد و بسیاری از مناظرات را به شاگردان ارجاع می‌دادند که این مسئله بیانگر دو نکته است؛ اول روحیه شاگردپروری و تربیت افراد متخصص در رشته‌های مختلف و دوم اعتماد به آنان و به کارگیری آنان در مناظرات یعنی امام علاوه بر اینکه بحث یک مناظره در میان است و قرار است به لحاظ کلامی بر مخالف فائق شوند و او را قانع کنند در عین حال یک کلاس آموزشی و تربیتی و اخلاقی نیز از دل یک مناظره بیرون می‌آوردند.

استاد حوزه علمیه ادامه داد: امام صادق(ع) معمولا در مناظرات می‌نشستند و خودشان از نزدیک در جریان مناظره بودند تا شاگردانشان مناظره با منکران و کفار و زنادقه را سپری کنند و در پایان مناظره نکاتی را هم به شاگردان گوشزد می‌کردند که در برخی روایات جزئیات این مسائل و تاکید امام بر اصلاح برخی مسائل نیز بیان شده است. 

نمونه مناظره 

استادیار دانشگاه قرآن و حدیث به نمونه‌ای از این مناظرات پرداخت و افزود: یونس بن یعقوب نقل می‌کند که یک عالم و دانشمندی از شام به مدینه و خدمت حضرت رسید و گفت من فردی فقیه و عالم در علم کلام و ... هستم و چون شهره و آوازه شما به عنوان فردی دانشمند در بلاد اسلامی پیچیده است برای مناظره با شما آمده‌ام یونس از شاگردان امام روایتی در این زمینه نقل کرده و می‌گوید: چون فرد خود را استاد علم کلام (اعتقادات)می‌دانست امام اینگونه با او شروع کرد: حضرت بدو فرمود: اين كلامى كه مى‏‌گويى ريشه در كلام رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله دارد يا از خودت هست؟ گفت: برخى از سخنان نبوىّ و برخى از جانب خود من است. فرمود: پس تو شريك پيغمبرى؟ گفت: نه، فرمود: از خداى عزّ و جلّ وحى شنيده‏‌اى؟ گفت: نه، فرمود: چنان كه اطاعت پيغمبر را واجب مى‏‌دانى اطاعت خودت را هم واجب مى‏‌دانى؟ گفت: نه. حضرت روى به من داشته و فرمود: اى يونس، اين مرد پيش از آنكه وارد بحث شود خودش را محكوم كرد (زيرا گفته خودش را حجّت دانست بى‏‌آنكه دليلى بر حجّيّتش داشته باشد) امام، هشام بن حکم از بهترین مناظره‌کنندگانی را که تربیت کرده بودند برای مناظره فرستادند و فرمودند با این شاگرد من مناظره کن و اگر بر او پیروز شدی مانند این است که بر من پیروز شده‌ای یعنی اعتماد امام به شاگردان تا چنین مرحله‌ای وجود داشت؛ این مناظره در مورد امامت بود که از توحید شروع و در مورد نبوت ادامه یافت و دو طرف بر مشترکات تاکید داشتند و بحث تا جایی پیش رفت که عالم شامی گفت قرآن و سنت پیامبر(ص) برای ما کافی است و می تواند در همه زمان‌ها اختلافات را برطرف کند که وقتی هشام به او گفت پس اگر این دو به تنهایی می‌تواند اختلافات را حل کند پس چرا ما دچار اختلاف هستیم و آن فرد در پاسخ، ماند و به این ترتیب در این نوع مناظرات تلاش می‌شد تا جایگاه جانشینان پیامبر نیز تبیین شود.

استادیار دانشگاه قرآن و حدیث با اشاره به روش دو امام در مناظرات تصریح کرد: امام رضا(ع) استناد بیشتری نسبت به امام صادق(ع) بر آیات قرآن و روایات داشتند ولی امام صادق(ع) بیشتر از روش عقلی و کلامی صرف بهره می‌بردند زیرا سر و کار امام صادق(ع) بیشتر با زنادقه و کفار و منکران خدا بود که طبیعتا قرآن و روایات را هم باور نداشتند اما امام رضا(ع) بیشتر مناظراتش در بحث صفات خدا، عصمت انبیاء و  ... بود و می‌توانستند از روش درون دینی و نقلی یعنی قرآن و روایات بهره ببرند البته طبیعتا امام رضا(ع) نیز در برخورد با متکلمانی که از روم و یونان در مجلس ایشان حاضر می‌شدند از روش عقلی و برهانی نیز بهره می‌بردند اما دستشان برای استناد به قرآن و روایات نبوی بیشتر باز بود.

رعایت اخلاق در مناظره

رئیس دانشکده مجازی دانشگاه قرآن و حدیث بیان کرد: در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) مناظرات امام به صورت مستقل و خواندنی آمده که بسیار زیباست مخصوصا مناظره با مأمون و اعتراف مأمون به حجت بودن امام البته نکته مهمی که باید در این مناظرات مورد توجه قرار داد رعایت مسائل اخلاقی است.

وی تاکید کرد: امام صادق(ع) با افرادی مانند ابی العوجاء و ابن مقفع و ... مناظراتی در مسجد الحرام داشتند؛ این افراد منکر خدا بودند اما امام صادق(ع) چنان در مناظره با آن مسائل اخلاقی را رعایت می‌فرمود که در تاریخ نقلی از ابن مقفع آمده است که گفته ‌اند اگر کسی را بتوان در این سرزمین انسان دانست آن انسان، همین جعفر بن محمد است و این نقل این افراد در حالی است که مناظرات متعددی هم با امام داشتند و با اینکه تغییر عقیده ندادند اما نتوانستند به اخلاق و ادب و تواضع امام و رعایت مسایل اخلاقی و انسانی اعتراف نکنند؛ این نکته واقعا دارای اهمیت است و نباید آن را کم مقدار بدانیم. در مورد امام رضا(ع) نیز همین موارد ثبت و روایت شده است؛ امام با عمران صابی که فردی غیر مسلمان بود مناظره کرد که مناظره تا نزدیک اذان طول کشید و تا اذان شد امام برای نماز برخاستند و هر قدر عمران به امام اصرار کرد که مناظره ادامه یابد و حتی اعلام کرد که آمادگی پذیرش اسلام را دارد امام قبول نفرمودند و برای نماز آماده شدند و همین نوع برخوردها سبب شد تا آن فرد در نهایت مسلمان شد.

غلامعلی تاکید کرد: رعایت مسایل ادبی و اخلاقی در مناظرات علمی بسیار مهم و بسیار مفید برای امروز است زیرا امروز مناظرات چه در داخل و چه در خارج کشور تنها چیزی که در آن مراعات نمی‌شود همین مسایل ادبی و اخلاقی است.