جلسه نقد و بررسی کتاب «واقعه حَرّه؛ رویارویی ارزش‌های دینی و سنت‌های جاهلی» عصر چهارشنبه با حضور نویسنده کتاب سید علیرضا واسعی، مدیرکل پژوهش دفتر تبلیغات اسلامی و رئیس پژوهشکده اسلام تمدنی، به همت گروه پژوهشی هنر و تمدن اسلامی، در محل سالن جلسات دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی و با حضور جمعی از اعضای هیئت‌علمی، دانشجویان دکتری رشته تاریخ تمدن اسلامی و کارشناسان پژوهشکده برگزار شد.

در آغاز، نویسنده به معرفی اثر و بیان ویژگی‌های آن پرداخت، سپس دکتر محمد باغستانی و دکتر سید حسین سیدی، اعضای هیئت‌علمی پژوهشکده اسلام تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بخش‌هایی از این کتاب را نقد و سؤالاتی را مطرح کردند که مؤلف به آن‌ها پاسخ داد.

دکتر واسعی در نگاهی اجمالی به کتاب، به تبیین و تعلیل واقعه حره پرداخت و آن را ستیزی میان مردم شام با مدنیان در سال 63 هجری در محلی به نام حره واقم معرفی کرد که خسارت مالی، جانی، اخلاقی و ...بسیاری به بار آورد. وی علت این رخداد را، برابر آنچه دیگران آورده‌اند، انتقام از شامیان، درهم شکستن نفوذ و تسلط امویان، اعتراض به پرداخت باج و خراج به شامیان یا تجری مالی و انتقام از خون سیدالشهداء ذکر کرد، اما ادعای کتاب را جز این‌هاست. وی گفت: هرچند یکایک موارد پیش‌گفته به‌عنوان علل زمینه‌ساز می‌توانند به شمار آیند، ولی علت اصلی را در امر دیگری باید جستجو کرد؛ علتی که از یک‌سو بروز واقعه را به‌خوبی تبیین کند و از دیگر سو عدم همراهی افرادی چون امام سجاد (ع) را موجه نماید. علت اصلی شورش مدنیان به‌زعم نویسنده به‌عنوان تئوری کتاب است، فاصله انتظار و دست‌یافت مدنیان در این دوره بود.

دکتر واسعی در ادامه به تبیین واقعه حره بر پایه نظریه خودپرداخت با ذکر این‌که این تئوری برگرفته از نظریه جیم دیویس است، گفت: تئوری انتظار و اصطیاد یا خواسته و یافته را از دانشمندی غربی بهره گرفتم و با بومی‌سازی آن، به تبیین واقعه پرداختم. وی ادامه داد که به گمان من جنبش‌های اسلامی عموماً با چنین رویکردی قابل‌تحلیل‌اند، چون انتظار مردم با آنچه به آن رسیده بودند فاصله داشت درنتیجه به اعتراض روی می‌کردند.

دکتر محمد باغستانی به‌عنوان ناقد اول کتاب، ابتدا به بیان جنبه‌های مثبت کتاب پرداخت و گفت: موضوعاتی که در قالب علمی ارائه می‌شود فرصتی را فراهم می‌کند تا با یک نقد عالمانه با آن مواجه شویم. وی ارائه یک پژوهش روشمند، همراه با تحلیل‌های خوب و علمی و تلاش در جهت عرضه نظریه مستقل درباره موضوع را از جنبه‌های مثبت این کتاب دانست و اظهار داشت: کوشش برای  استفاده از متن دست‌اول و ارائه جدول‌های  مناسب در پایان کار، از جنبه‌های مثبت دیگر این کتاب است، هرچند جای نقشه جغرافیایی در آن خالی است.

وی در ادامه به‌نقد کتاب پرداخت و با اشاره به متن کتاب که آورده «انتخاب یزید، تابع سازگاری جاهلی بود» مراد چیست؟ آیا همه ابعاد سبک آمدن یزید بر تخت خلافت، بر پایه سنت‌های جاهلی است؟ یا بعضی از آن‌ها؟ که این عبارت در متن کتاب دارای ابهام است و منظور از سنت‌های جاهلی چیست؟

وی تصریح کرد: آیا منظور از سنت‌های جاهلی ذکرشده دوره جاهلیت عربستان است یا سنن جاهلی که قبل از اسلام وجود داشته است که این روشن نشده است.

دکتر باغستانی ادامه داد: انتخاب شخص جوان به خلافت که موافق سنت‌های جاهلی نبود، چنانکه در توجیه اقدامات سقیفه گفته می‌شود، اگر گفته شود از میان خوش‌نام‌ترین و شجاع‌ترین و بخشنده‌ترین افراد قبیله برمی‌گزیدند که البته بعضی از این صفات هم در یزید وجود داشته است، لذا این عبارت بسیار مبهم است، مگر اینکه سنت جاهلی اعم از شبه‌جزیره باشد و شامل سنن سیاسی ایران باستان هم شود که نویسنده باید با استناد به دلایلی که مفهوم جاهلیت در روزگار موردبحث اعم از جاهلیت عربی یا ایرانی بوده است ذکر می‌کرد.

وی در ادامه به عبارت «او که پس از سالیان نسبتاً دراز دوری بنی‌امیه از اریکه قدرت» در این کتاب اشاره کرد و افزود: این عبارت مفهومش چیست؟ زیرا یزید هنگامی‌که به خلافت رسید 20 سال از خلافت امویان می‌گذشت و اریکه قدرت اگر همان منصب خلافت است 30 سال به درازا کشیده وگرنه خاندان سفیانی از سال 12 الی 35 قمری جزء کارگزاران اصلی خلافت سه‌گانه در عرصه جنگ و اداره بودند.

دکتر باغستانی گفت: تصریح نویسنده در صفحه 18 سطر 7 به‌احتمال دلیل تعارض میان مدنیان و حکومت یزید، به کوتاهی عدم همراهی با فرزند رسول خدا (ص) اشاره‌شده که می‌تواند نشانه‌ای از وضعیت مردم مدینه و نگرش دینی آنان داشته باشد و یا دست‌کم، عموم مردم و معترضان هم شمارکمی از نخبگان باشند نه همه مردم و بنابراین، این تصویر با تصویر پیشین در صفحه 17 پاراگراف آخر ناسازگار است.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ریشه‌یابی دقیق واقعه حره و تحلیل و بررسی آن را در این کتاب در هاله‌ای از ابهام دانست و اظهار داشت: چه علل و عواملی در پیدایی این واقعه نقش داشته و انگیزه‌های غالب؛ اعم از آگاهانه یا ناآگاهانه طرفین نزاع چیست؟

وی به علت‌یابی واقعه و تحلیل و بررسی علل واقعه در این کتاب پرداخت و افزود: اگر پرسش اصلی علت‌یابی است و با توجه به این‌که در همان منابع دست‌اول علت یا عللی برای این رخداد ذکرشده است با چه توجیهی این پژوهش انجام می‌شود؟ و ضرورت آن چیست؟

دکتر باغستانی ادامه داد: اگر تحلیل و بررسی واقعه حره با توجه به علل گوناگون ذکرشده منظور نویسنده است که گویا چنین است، باید محور پرسش اصلی تحلیل و بررسی باشد نه علت‌یابی.

باغستانی هم‌چنین گفت: در صفحه 19 فرضیه اول تحقیق آمده است. عبارت فرضیه اول مبهم است و در روش تحقیق فرضیه اصلی داریم که در برابر فرضیه رقیب قرار می‌گیرد و این در حالی است که فرضیه اول در برابر فرضیه دوم قرار دارد مگر آن‌که گفته شود فرضیه اصلی مترادف با فرضیه اول است و فرضیه رقیب مترادف با فرضیه دوم در اینجا خروج از اصطلاح است.

وی ادامه داد: نویسنده با صراحت می‌خواهد تحلیل زمینه‌های بروز رخداد بزرگ حرّه را هدف خود قرار داده و با پرداختن به ریشه‌یابی علت‌های اصلی حادثه به‌نقد دیدگاه‌ها با تکرار مکررات یا پیش‌داوری‌ها، انتظارات و تعلقات خود بدان رسیده‌اند بپردازد و نشان دهد که چرا و چگونه چنین واقعه‌ای در اسلام رخ‌داده است؟ پس باید محور نویسنده تحلیل و بررسی علل رخداد باشد نه تعلیل و علت‌یابی صرف که پیش از ایشان انجام‌شده و به گفته خود ایشان به تکرار مکررات، پیش‌داوری‌ها، انتظارات و تعلقات انجامیده است.
دکتر باغستانی در ادامه گفت: به نظر می‌رسد نویسنده با این عبارت پذیرفته که پیش از نگارش این کتاب هم تعلیل وهم تحلیل صورت گرفته است، اما پیش از آن‌که به تعلیل گران و تحلیل گران رخداد حره بپردازد، پیشاپیش به دادگاه رفته و قضاوت کرده و همه علت‌یابی‌ها و تحلیل‌گری‌های پیش از خویش را به سه آفت تکرار مکررات، پیش‌داوری، انتظارات و تعلقات موصوف و سپس محکوم کرده است.

وی با بیان اینکه در فصل سوم کتاب کاستی‌هایی در نقل وقایع دیده می‌شود، افزود: منابع دست‌اول به‌خوبی مورداستفاده قرارگرفته و پیشینه بحث خوب بیان‌شده، اما طبقه‌بندی خوبی از آن‌ها نیامده است؛ مثلاً آثار غربی‌ها دراین‌باره با چه رویکردی هستند؟

وی هم‌چنین به مقوله پیامدهای واقعه حره اشاره کرد و گفت چرا نویسنده به آن‌ها اشاره نکردند، درحالی‌که در طراحی اولیه به آوردن آن نظر داشتند اما بعد منصرف شدند؟ ازنظر من چند پیامد مهم برای واقعه می‌توان برشمرد مثل مهاجرت مدنیان به اندلس، عمق شکاف میان مدینه و شام و نزاع میان امویان و مدنیان در اندلس.

عضو هیئت‌علمی گروه هنر و تمدن اسلامی پژوهشکده اسلام تمنی در پایان گفت: ارزش‌های جاهلی در این کتاب چیست؟ تحلیل نویسنده از رخدادها کجاست؟ اگر هست روشن نیست، چراکه نظریه نژادی و نسبی موجه شمرده‌شده است، چیزی که دکتر شهیدی به آن عنایت کرده بود.

در ادامه دکتر سید حسین سیدی مدیر گروه پژوهشی هنر و تمدن اسلامی، به‌عنوان ناقد دوم به ارائه نظر پرداخت. وی با بیان اینکه نویسندگی شجاعت است و عرضه چنین کار بزرگی ستودنی است، اظهار داشت: کتاب واقعه حره از حیث ساختار کتابی ارزشمند و منطقی است که دو روش غلبه تحلیل بر نقل و حاکمیت نظریه را نشان می‌دهد که نویسنده در این کتاب سعی و تلاش کرده به حاشیه‌سازی نپردازد.

وی نثر خوب، استخوان‌بندی مطلوب جملات را از ویژگی‌های این کتاب دانست، اما در حوزه سنت‌های جاهلی در این واژه اشتباه شده و به کار بردن این واژه در تیتر کتاب نشان‌دهنده این است که منظور دوره جاهلیت بوده است درحالی‌که تبیینی از آن ارائه نشده است.

دکتر سیدی با اشاره به اینکه بازخوانی این واقعه چه فایده‌ای دارد و چرا امروز این را داستانی می‌کنیم و اینکه علل و عواقب این رخداد کدام اند که عوامل آن مشهود هستند، ادامه داد: آیا نویسنده علتی غیرازاین پیداکرده است یا خیر؟ و اساساً ضرورت طرح چنین مباحثی در کجاست؟

عضو پاره‌وقت پژوهشکده اسلام تمدنی سپس به‌نقد بعضی از صفحات کتاب پرداخت و ابراز داشت: انتظار آن بود که نویسنده به‌وضوح نشان می‌داد که مدینه در دوره اسلام و در دوره قبل ازآنچه ویژگی بارزی داشته است؟

عضو پژوهشگاه با اشاره به عبارت منافع مشترک مدنیان به‌عنوان اعضای وطن اسلامی و ذکر اصل مناسبات عرب در کتاب، گفت: این عبارت با تئوری پژوهش ناسازگار است. وی در پایان با بیان اینکه فرضیه اشاره‌شده در این کتاب و فرضیه رقیب چیست؟ ادامه داد: پاسخ پژوهش نباید در فرضیه باشد.

دکتر واسعی، سپس به نقدهای اساتید پرداخت و گفت: مجموعه مطالب بیان‌شده در سه بخش قابل جای‌گیری است؛ ابهامات، اشکالات و کاستی‌ها. وی ادامه داد که برخی از کاستی‌ها و اشکالات ذکرشده قابل‌پذیرش است، هرچند در مواردی نویسنده با توجه و آگاهانه از آوردن مطالبی چشم پوشیده است؛ اما در خصوص ابهام‌ها، یکی مقوله جاهلیت و دیگری مسئله تئوری اصلی کتاب باید توضیح داده شود. مراد از جاهلیت در اینجا امر غیر مبتنی بر دیانت اسلامی است؛ یعنی یزید بر اساس الگوی اسلامی بر سرکار نیامد و اساساً با آنچه تا این زمان در جهان اهل سنت رخ‌داده بود ناهمسو بود تا چه رسد به آنچه شیعه به آن اعتقاد داشت. تا زمان یزید اصلاً چیزی به نام ولایت‌عهدی وجود نداشت و این با فکر اسلامی ناسازگار بود. هم‌چنین دوری ایشان از سیاست هم کاملاً هوشیارانه نوشته شد. می‌دانیم که وی بدوی زاده بود و پس از تولد هم در بادیه بزرگ شد و عملاً وارد دربار پدرش نشد. تاریخ نشان نمی‌دهد که وی درجایی نقش آفریده باشد، حتی در جنگ با رومیان هم که از سوی پدرش، فرماندهی را به دست گرفته بود با سرگرم شدن به عیش و نوش، عملاً از جنگ بازماند، بنابراین وی هیچ تجربه حکومت و سیاست نداشت.

اما تئوری محوری که در این کتاب به آن پرداخته‌شده، بحث خواسته و یافته است و به تعبیر دیگر انتظار و اصطیاد است که از یک تئوری غربی بهره گرفته‌شده که البته آن نظریه با محوریت اقتصاد بود. در آن تئوری، فاصله‌ای که بین داشته‌های اقتصادی و عصر رکود اقتصادی پدید می‌آید، موجب انقلاب یا شورش می‌شود، به این معنا که فاصله انتظار برآمده در دوره شکوفایی اقتصادی موجب اعتراض مردم در عهد رکود می‌شود؛ اما تئوری کتاب حاضر با بومی‌سازی و نگاه متفاوت، بر آن است که فاصله ایجادشده میان جایگاه دینی سیاسی سابق و وضعیت حاشیه‌ای کنونی، مایه اعتراض شده است، پس ظاهراً مقوله ارزشی و فرهنگی است.

رئیس پژوهشکده اسلام تمدنی ادامه داد: کلیه جنبش‌های اولیه اسلامی با این تئوری قابل تبیین است، چون عموماً، با دغدغه‌های ارزشی و فرهنگی بود، یعنی عملاً مقوله اقتصاد در دوره‌های آغازین تحت‌الشعاع امری دیگری قرارگرفته که یک امر ارزشی بود. بدین گونه تئوری جدیدی ارائه شد.

دکتر واسعی در ادامه فرضیه اولیه – نه اول، چون در کتاب فرضیه اول نیامده است- کتاب را همین نکته دانست که علت اصلی وقوع چالش میان مدنیان و شامیان، انتظار مردم مدینه بود که می‌خواستند مثل زمان پیامبر و دوره خلفای راشدین، به‌عنوان مرجع حاکمیت اسلامی و شریعت دینی به شمار آیند، اما آنچه الآن در آن قرارگرفته بودند صرفاً باج ده و تابع شامیان بودند و این وضعیتی ناخوشایند برای آنان بود، پس نمی‌توانستند آن را تحمل کنند.

وجه جاهلی بودن شورش در همین نکته است؛ مردم مدینه برای دین یا خدا یا ظلم‌ستیزی یا انتقام خون حسین (ع) و حتی برای برتری بخشی به یمنیان یا عرب‌های جنوب شورش و اعتراض نکردند، بلکه برای به دست آوردن سروری پیشین اسلامی – برای وطنی که با آمدن اسلام شکل گرفت و هویت پیدا کرد- معترض شدند. با این نگاه، عدم همراهی امام سجاد (ع) کاملاً موجه می‌شود. امام از سر ترس یا آسوده خواهی یا چیز دیگر کناره‌گیری نکرد، بلکه برای این همراه نشد که قیام را امری در رویارویی با ارزش‌های دینی می‌دانست. اساساً عنوان کتاب به همین دلیل انتخاب شده است.

مدیر پژوهشکده اسلام تمدنی در ادامه بخشی از نقدهای اساتید را پذیرفت و اظهار داشت: خود سنت تعابیر و معانی مختلفی پیداکرده است و مراد از سنت در این کتاب، به فهم مخاطب ارجاع شده است؛ بنابراین دسته‌ای از نقدها، با فرض این‌که روشن است فروگذار شده است، اما تأکید می‌شود که مراد از سنت‌های جاهلی، برشمردن سنت‌های جاهلی زمان واقعه نبوده است، بلکه خود شورش خاستگاه جاهلی داشت.

عضو هیئت‌علمی گروه هنر و تمدن اسلامی با بیان اینکه برای دریافت درست‌تر بحث، باید سه ضلع مدنیان، شامیان و مخالفین نزاع را برای این واقعه در نظر گرفت، گفت در این کتاب دیالکتیک پدید آمده میان شامیان و مدنیان با ضلع سوم نظاره می‌شود که مخالفین نزاع هستند، خوب چرا امام سجاد (ع) در این واقعه شرکت نکردند؟ کتاب برای پاسخ یافتن برای این عمل به تبیین واقعه نشست.

دکتر واسعی تأکید کرد که مراد از جاهلیت و سنت‌های جاهلی در این رویکرد، خود شکل‌گیری واقعه حره است، یعنی تعارضی است که بین ارزش‌های دینی و سنت‌های جاهلی رخ داد؛ جاهلیت طرف شامی که روشن است، در طرف مدنی نیز دغدغه سروری جویی و برتری خواهی مدنیان بود که انگیزه اعتراض گردید؛ بنابراین روی آورد، قیام و نزاع پیش‌آمده یک واقعه غیر ارزشی است و امام سجاد (ع) در یک برآورد کاملاً آشکار به این نتیجه تن داد که آنچه رخ می‌دهد یک رخداد ارزشی و اسلامی نیست، بلکه دغدغه جمعی از مردم است برای پر کردن خلائی که ایجادشده است. به همین جهت امام حتی به مروان بن حکم که یکی از سران اموی بود، محبتی ابراز می‌کند که به‌روشنی ناهم‌سویی‌اش با شورش مدنیان را نشان می‌دهد.

دکتر واسعی با بیان اینکه بعد از اسلام یک هویت جدیدی در جامعه اسلامی به‌عنوان وطن اسلامی شکل گرفت، گفت: این وطن شکل‌گرفته و هویت یافته، مردم مدینه را به خود متعصب کرده است و این امری فراتر از تعصب قومی و نژادی است و تفاوت این ادعا با آنچه دکتر شهیدی بر پایه داده‌های ابن خلدون بیان کرده‌اند در همین نکته نهفته است.

وی در پایان عدم ذکر پیامدهای واقعه را، نبود آثار چشمگیر دانست و گفت: به‌رغم بزرگی واقعه و آنچه درباره‌اش گزارش‌شده، نه این واقعه در آثار بعدی مورد اهتمام و ریشه کاوی جدی قرار گرفت، نه پیامدهای اثرگذار فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اخلاقی داشته است.

در پایان نشست، برخی از حاضران نیز به ذکر پرسش یا نقد روی کردند که نویسنده به پاسخ‌گویی پرداخت.

منبع: سخن تاریخ