به گزارش خبرنگار مهر، نخستین نشست هفتگی شهر کتاب در سال ۱۳۹۵ به تحلیل و بررسی کتاب «امامان اهل‌بیت علیهم‌السلام، مرزبانان حریم اسلام» از شهید سید محمدباقر صدر اختصاص داشت. در این جلسه افرادی چون محسن اسماعیلی، محمدحسین رجبی دوانی، حجت‌الاسلام مهدوی راد و مهدی فیروزان سخنرانی کردند.

اندیشه، ثمره انسان است

فیروزان، مدیرعامل شهر کتاب که از اقوام خاندان صدر هم است به‌عنوان اولین سخنران این جلسه گفت: منظومه فکری هرکسی بهترین وسیله برای شناخت آن فرد است به‌بیان‌دیگر اندیشه یک فرد، ثمره عمر اوست. کتاب هم یکی از سرمایه‌های فکری ماست با این حساب آیت‌الله صدر و آثار او یکی از سرمایه‌های ما محسوب می‌شود.

وی افزود: شناخت جریان فکری ایجاب می‌کند که ما با میراث فکری خودمان آشنا شویم به همین دلیل لازم و ضروری است که ما به تاریخ برگردیم و حقیقت را شناسایی کنیم، ضمن اینکه شناخت آشنایی با تاریخ در ساخت آینده مؤثر است. توجه به آثار شهید سید محمدباقر صدر هم نوعی رجوع به تاریخ محسوب می‌شود منتها نکته‌ای که در رابطه با اثر ایشان باید در نظر داشت اینکه، کتاب‌های این عالم و فقیه را با توجه به جغرافیای زمان خودش بخوانیم درواقع زمانی به ارزش آثار او پی می‌بریم که به ۴۰-۵۰ سال پیش برگردیم.

مدیرعامل شهر کتاب در پایان از انتشار کتاب خاطرات همسر شهید صدر خبر داد و گفت: همسر شهید صدر این روزها مشغول نوشتن خاطرات شخصی خود هستند و به‌زودی این خاطرات در قالب یک کتاب منتشر می‌شود.

شهید صدر در همه‌چیز ابتکار خاصی داشت

حجت‌الاسلام مهدوی راد، کتاب‌شناس و دین‌پژوه سخنران دیگر این مراسم بود. وی سخنرانی‌اش را به یک خاطره آغاز کرد و گفت: در اولین سالگرد درگذشت شهید صدر در یک برنامه تلویزیونی به مزاح گفتم شهید صدر حتی اگر آش هم خورده باشد آن را با ابتکار خاصی خورده. منظورم از آوردن این مثال، این است که او در همه‌چیزها ابتکار داشت و حتی همه اتفاقات معمولی را هم جور دیگری رقم می‌زد؛ بنابراین یکی از زوایای مهم زندگی ایشان ابتکار عمل اوست. روشن گرایی، زمان اندیشی و کلان اندیشی نیز از دیگر ویژگی‌های برجسته این شهید است.

وی افزود: نکته مهم درباره کتاب «امامان اهل‌بیت علیهم‌السلام، مرزبانان حریم اسلام» این است که کتاب نامبرده یک اثر از قبل برنامه‌ریزی‌شده نیست. یکی دیگر از کارهای مهم ایشان این بود که مرحوم صدر در سال‌های آخر زندگی خود به این فکر می‌افتند که کار تفسیر را شروع کنند و بعدها کتاب این جلسات هم منتشر شد؛ چهار جلسه اول این درس گفتارها چنان جریانی در جهان اسلام راه انداخت که در بسیاری از کشورهای عربی و اسلامی آثار مختلفی درباره آن نوشته شد. به عقیده خیلی‌ها چهار جلسه اول این درس گفتارها اندازه یک کتابخانه حرف برای گفتن دارد به‌بیان‌دیگر چهار جلسه اول درس گفتارهای تفسیر مرحوم صدر یک جریان مهم در حوزه تفسیر موضوعی راه انداخته است.

مهدوی راد ادامه داد: در خصوص نوشتن کتاب امامان اهل‌بیت هم این‌گونه بوده که مرحوم صدر تصمیم می‌گیرد به مناسبت‌های مختلف درباره امامان بحث کند و بنویسد به همین دلیل کتابی با این عنوان می‌نویسند و در این اثر مجموعه ۲۵۰ ساله زندگی امامان را به سه دوره تقسیم‌بندی می‌کنند. نگاه سید محمدباقر صدر به ائمه یک نگاه کلی است. البته به‌غیراز ایشان دو نفر دیگر هم تلاش کردند که سیره ائمه را طبقه‌بندی کنند یکی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و دیگری هم جناب آقای محمدرضا حکیمی که از قرآن پژوهان خوب کشورمان هستند. کتاب رهبر معظم انقلاب با نام «پیشوای صادق» منتشر شد؛ ایشان سیره ائمه را در کتاب نامبرده به چهار دوره تقسیم می‌کنند.

وی در پایان گفت: آثار شهید صدر و به‌خصوص کتاب «امامان اهل‌بیت علیهم‌السلام، مرزبانان حریم اسلام» مسیر را برای پژوهش در سیره ائمه باز می‌کند و امیدواریم این راه ادامه پیدا کند.

مرحوم صدر نگاه عالمانه به تاریخ داشت

محمدحسین رجبی دوانی، پژوهشگر تاریخ اسلام و استادیار دانشگاه امام حسین (ع) نیز دیگر سخنران این نشست علمی بود. رجبی دوانی گفت: در عصر حاضر تاریخ‌دان‌های زیادی داریم اما تعداد کسانی که تاریخ را عالمانه بررسی کنند کم است؛ سید محمدباقر صدر و شهید مطهری جزو این دسته از مورخان هستند که به تاریخ، نگاه عالمانه داشتند. سید محسن امین آملی، جعفر مرتضی آملی، هاشم معروف و... همگی جزو کسانی هستند که اساس کارشان تاریخ است و به حوزه خود مسلط هستند ولی اینکه کسی کار اصلی‌اش تاریخ نباشد ولی به این اندازه به آن تسلط داشته باشد خیلی حرف است. مرحوم شهید صدر با اینکه کار اصلی‌شان تاریخ نبوده اما تحلیل‌های بدیعی از دوران مختلف تاریخ ارائه دادند که اگر نگویم بی‌نظیر ولی می‌توانم بگویم کم‌نظیر است.

وی افزود: مرحوم صدر در کتاب «امامان اهل‌بیت علیهم‌السلام، مرزبانان حریم اسلام» دوره ۲۵۰ ساله ائمه و امامان را به سه مقطع تقسیم‌بندی کرده است؛ مقطع اول دوره مصونیت شیعه و دین اسلام از دشمنان است که این دوره از زمان امیرالمؤمنین (ع) آغاز می‌شود و تا زندگی امام سجاد (ع) هم ادامه پیدا می‌کند؛ دوره دوم که مربوط به تربیت شیعه به‌عنوان پیروان مکتب اهل‌بیت است از زمان امام محمدباقر (ع) آغاز و به امام موسی کاظم (ع) ختم می‌شود. دوره سوم هم که به نشر مکتب اهل‌بیت و تلاش برای گرفتن حاکمیت اختصاص دارد از زمان امام رضا (ع) آغاز و به امام حسن عسگری (ع) ختم می‌شود.

این مورخ برجسته ادامه داد: مرحوم صدر در کتاب «امامان اهل‌بیت علیهم‌السلام، مرزبانان حریم اسلام» تعبیر جالبی از برخورد مسلمانان با پیامبر اسلام دارند؛ به عقیده ایشان، مردم درگذشته با حضرت محمد (ص) برخورد هیجانی داشتند، برخورد هیجانی مثل رابطه با یک منبع انرژی‌زاست که هرچه از آن دور شوی میزان انرژی‌ات کم می‌شود؛ به‌عبارت‌دیگر آگاهی مردم نسبت به پیامبر اسلام کم بود و فقط هیجان داشتند و از آگاهی خبری نبود درحالی‌که اگر در آن‌ها نیروی آگاهی شکل می‌گرفت حتی بافاصله گرفتن از ایشان هم باز آگاه بودند.

رجبی دوانی در پایان گفت: متأسفانه بنده به دلیل کمبود زمانی موفق شدم حدود ۴۰۰ صفحه از این کتاب ۶۰۰ صفحه‌ای را بخوانم ولی بااین‌حال می‌خواهم چند پیشنهاد کوچک بدهم که این پیشنهاد‌ها به معنی ضعف و نقص اثر نیست و تنها به‌عنوان نقطه‌نظر است. اول آنکه وقتی یک اثر حاصل سخنرانی‌های یک نفر است، لازم است که پیش از انتشار چند نفر از اهل‌فن آن را بخوانند و تصحیح کنند چون ممکن است در سخنرانی اشتباهاتی رخ داده باشد که سهوی بوده است. مورد دیگر اینکه تدوین‌کننده محترم در برخی از بخش‌های کتاب پاورقی‌های آورده‌اند که این پاورقی‌ها نه‌تنها به حل مشکل و فهم کتاب کمک نکرده بلکه فهم آن را سخت‌تر هم کرده و مشکل ایجاد کرده است. نکته آخر هم اینکه به نظر می‌رسد تدوین‌کننده اثر قصد داشته از کلمات عربی کمتر استفاده کند ولی در این کار موفق نبوده و تعداد زیادی کلمه عربی در این اثر وجود دارد و به‌طورکلی ترجمه خیلی روانی از اثر نشده و تعدادی مشکلات ساختاری دارد اگرچه این مسائل چیزی از ارزش اصلی اثر کم نمی‌کند.

تفکیک نظریه و عمل از یکدیگر در کتاب بسیار مهم است

آخرین سخنران این مراسم محسن اسماعیلی، عضو حقوقدان شورای نگهبان و منتخب مردم در مجلس خبرگان رهبری بود. وی از شاگردان آیت‌الله مجتبی تهرانی بوده است و در دروس آیات عظام خامنه‌ای، بجنوردی و فاضل لنکرانی نیز شرکت داشته است. اسماعیلی در ابتدا با تقدیر از برگزاری چنین جلساتی گفت: امروز جلسات گفتگوهای دینی بسیار زیادی برگزار می‌شود که خیلی از آن‌ها جمعیت بسیار زیادی دارند ولی عمق ندارند به عبارتی این جلسات بیش از شعور، شور دارند؛ اما برگزاری جلساتی مثل جلسه فعلی پرعمق است و می‌تواند تولید اندیشه کند.

وی افزود: بنده از حیث طلبگی با آثار شهید صدر آشنا هستم و خوشبختانه توفیق داشتم کتابی که امروز درباره آن بحث شد را بخوانم؛ در نظر من بزرگی و عظمت ایشان به دلیل گستره و عمق دانش ایشان نیست چون خیلی‌های دیگر هستند که گستردگی دانش دارند و عمیق هستند. عظمت ایشان در ذهن من به این موضوع برمی‌گردد که به عقیده من مرحوم صدر یک ذهن ریاضی و مهندسی داشتند به همین دلیل هم من نام ایشان را فقیه مهندس می‌گذارم. در این عبارت منظورم از فقیه، دین‌شناس و از مهندس کسی است که توانایی این را دارد که وقتی وارد یک حوزه‌ای می‌شود پارادایم و چارچوب موجود را بشکند و یک چارچوب جدید بنا کند؛ مرحوم صدر در هر حوزه‌ای که وارد می‌شد نظام سازی می‌کرد و یک بنای رفیع با پایه‌های نظری مهم می‌ساخت.

اسماعیلی ادامه داد: یکی از مهم‌ترین کارهایی که آیت‌الله محمدباقر صدر انجام داد این بود که بین اصول و فروع تاریخی تفکیک قائل شد؛ به عقیده ایشان تاریخ اسلام را می‌توان هم جزئی نگاه کرد هم کلی؛ منتها یکسری اصول ثابت در رفتار همواره وجود داشته که باید به آن توجه داشت چون با در نظر داشتن آن‌ها یکسری از تناقضات و تعارضات بدوی حل می‌شود.

عضو مجلس خبرگان رهبری گفت: ما در درجه اول باید ببینیم ائمه می‌خواستند چکار کنند، نخ تسبیح را دنبال کنیم و بر این مبنا به بررسی زندگی آن‌ها بپردازیم. به‌این‌ترتیب دو سود از این رویه می‌بریم؛ اول آنکه مانع از تذبذب می‌شویم، دوم هم اینکه از تحجر اجتناب می‌کنیم. به عقیده مرحوم صدر ائمه می‌خواستند دو کار را انجام دهند؛ اول مقابله با تحریف و کج روی و دوم کادر سازی و تربیت آدم‌هایی منطبق با اصول دین اسلام. به‌این‌ترتیب معلوم می‌شود که چرا هر امامی برای خود یک مسیر انتخاب کرده و تاکتیک و روش‌های هر امام با دیگر امامان فرق دارد.

اسماعیلی اضافه کرد: هدف همه امامان در طول تاریخ یکی بوده ولی روش‌های آن‌ها با هم فرق داشته به‌عنوان‌مثال رفتار امام علی (ع) با خلیفه اول متفاوت از رفتار ایشان با خلیفه دوم بوده است. دلیلش هم این است که در هر دو دوره کج روی و انحرافات وجود داشته ولی در زمان خلیفه دوم به این کج‌روی‌ها رنگ دین زده می‌شده است؛ بنابراین نباید این موضوع که روش برخورد هر امام متفاوت بوده را ایراد بدانیم.

یک نکته مهمی هم که بنده جا دارد اینجا بگویم و جوانان بسیاری درباره آن از من سؤال کردند این است که در ذهن عامه مردم و جامعه‌ای که به‌صورت تخصصی به دین نگاه نمی‌کند این‌گونه است که امامان شیعه منفعل بودند و همیشه حقشان خورده شده است درحالی‌که اصلاً این‌طور نیست و اتفاقاً آن‌ها بسیار هم فعال و اثرگذار بوده‌اند.

عضو حقوقدان شورای نگهبان در پایان گفت: یکی از اتفاقات خوب کتاب «امامان اهل‌بیت علیهم‌السلام، مرزبانان حریم اسلام» تفکیک بین نظریه و عمل است. نکته مهمی که از این تفکیک باید درک کرد این است که اشکالات عملی را نباید با شبهه نظری ربط دهیم و همواره باید این موضوع را در نظر داشته باشیم. کلام آخر اینکه به گفته مرحوم صدر هدف ائمه اطهار ساختن یک جامعه آگاه است نه یک جامعه هیجان‌زده.