مقدمه

عامل و انگیزۀ اصلی در نگارش این سطور، نشر مقاله‌ای بود در معرفی 42 لوح فشرده دربارۀ امام حسین علیه‌السلام و فرهنگ عاشورا که در مجله ره‌آورد نور شماره 52 (پاییز 1394) منتشر شده بود، با این مشخصات و این نشانی اینترنتی:

بررسی تولیدات نرم افزاری در حوزه عاشورا و امام حسین علیه‌السلام

نوشته: علی نعیم الدین خانی

پس از خواندن این گزارش / مقاله، از یک‌سوی بر اساس تجربه‌های دو سه دهه کتابداری و تدریس و گفت‌وگوی مباحث آن و از سوی دیگر بر مبنای علاقه به فرهنگ حسینی و دل‌بستگی به آن، نکاتی به نظرم آمد که خوش داشتم با دیگر علاقه‌مندان و کوشندگانِ تحقیق و ترویج فرهنگ حسینی در میان بگذارم.

این نکات در سه بخش مطرح می‌شوند.

1. کلیات

1-1. انس دیرینۀ انسان با کاغذ، چنان بشر را به این دستاورد خودشیفته و مفتون کرده که گروهی حتی از اهل علم و تحقیق، به‌سختی می‌توانند از کاغذ دل بکنند و دیگر محمل‌های اطلاعاتی را که مانند مهمان ناخوانده وارد زندگی همه ما شده، به رسمیت بشناسند.

حدود دویست سال پیش، زمانی که صنعت چاپ تازه در حال گسترش بود، گروهی از اهل علم، با دل‌بستگی به نسخه‌های خطی، کتاب‌های چاپی را بی‌اعتبار می‌دانستند، گرچه دستیاب تر و زیباتر باشد. کار به آنجا می‌کشید که زمانی نسخه چاپی را معتبر می‌دانستند که نویسنده تک‌تک نسخه‌های آن را امضا کرده و توزیع کند، وگرنه آن نسخه‌های چاپی جعلی و قلب (تقلبی) قلمداد می‌شد.

به نظر می‌رسد که همان چالش، امروز نیز دستکم برای بخشی از پژوهشیان در قالب نزاع میان نسخه کاغذی و غیر کاغذی مطرح است، گرچه برخی دیگر حکیمانه از آن گذر کرده‌اند.

در واقع گروه دوم، به این واقعیت تن داده‌اند که آنچه در شکل سنتی کتاب، هدف انسان است، «درون‌مایه کتاب» است، نه شکل و پوستۀ آن و این درون‌مایه گاه در پوستۀ لوح فشرده یا پایگاه اینترنتی به دست ما می‌رسد، بسی آسان‌تر از شکل کاغذی و با مزایای بیشتر در زمینه بازیابی اطلاعات آن. پس چه باک از تغییر پوسته، آنگاه‌که درون‌مایه را به‌خوبی نگاه دارد و به‌خوبی باز نماید؟

1-2. لوح فشرده، تمام مزایای نسخه کاغذی را دارد، با مزایای بیشتر، ازجمله آنکه:

الف. برای افرادی که فرصت، سواد، حوصله، بینایی، تمرکز در محل واحد برای بهره‌گیری از نسخه کاغذی یا علاقه به چنین نسخه‌ای ندارند، فرصتی مناسب فراهم می‌آورد تا از قافلۀ علم و تحقیق عقب نمانند.

ب.برخی از عوامل نوشتاری که به فهم موضوع کمک می‌کند، مانند نمودارها، جدول‌ها، دستخط‌ها و حتی صداها و تصویرها، در نسخه الکترونیک بهتر قابل‌نمایش است. در واقع، در نسخه الکترونیک، می‌توان به‌صورت «چندرسانه‌ای» به تفهیم مطالب پرداخت.

ج. زحمت و هزینۀ تولید نسخه‌های الکترونیک، به‌مراتب کمتر از نسخۀ کاغذی است، خصوصاً در این روزگار که مشکلات محیط زیستی سر بر آورده و قطع درختان و کاهش فضای جنگل‌ها، بر دشواری‌های بشر افزوده شده است.

باری، هدف از این نوشتار، نه برشمردن مزایای نسخه الکترونیک است که در جای خود گفته‌شده و نه تلاش برای حذف نسخه‌های کاغذی که هنوز جایگاه خود را دارند. بلکه هدف، توجه دادن است به کسانی که هنوز در برابر موج جدید دانش بشری و دستاوردهای آن مقاومت کرده و نمی‌خواهند بدان گردن نهند و از نتایج آن بهره گیرند.

1-3. دستاوردهایی که در پیکرۀ الکترونیک عرضه می‌شوند، به‌ویژه لوح‌های فشرده، هنوز چنان جایگاهی در فضای فرهنگی ما نیافته‌اند که فهرست‌نویسی آن‌ها به دغدغۀ اهل تحقیق بدل شود.

لذا گردآوری لوح‌های فشرده، در برخی از کتابخانه‌ها هنوز کاری جدی تلقّی نمی‌شود، گرچه مزایای آن به‌ویژه در کتابخانه‌های تخصصی بر همگان روشن است.

از سوی دیگر، با توجه به اینکه هدف اصلی از کتابخانه‌ها، پژوهش و تولید دانش جدید است، لوح فشرده در حجم اندک، داده‌های زیادی عرضه می‌کند که بیشتر از کتاب سنتی است.

علاوه بر آن، تعداد لوح‌های فشرده، وقتی در یک زمینه به عددی قابل‌توجه برسد، خود منبعی جالب با داده‌های مناسب می‌شود که می‌تواند موضوع تحلیل‌های جدید باشد؛ همان‌سان که پیش‌ازاین کتاب‌های خطی، کتاب‌های چاپی، مقالات، پایان‌نامه‌ها و دیگر محمل‌های اطلاعاتی داده‌هایی در اختیار پژوهشگران قرار می‌دادند.

بدین روی، برای پژوهش در فرهنگ حسینی، می‌توان و باید به لوح‌های فشرده در این زمینه رجوع کرد. البته پس‌ازاینکه این لوح‌ها در جایی نگهداری و گردآوری شوند. نگارندۀ سطور در زمینه امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام و امامت، مجموعه‌ای ارزشمند در کتابخانۀ تخصصی امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام در مشهد دیده که به همت مدیر دلسوز و فرهیختۀ آن، پیوسته رو به فزونی دارد. این مجموعه داده‌ها بستری مناسب برای پژوهشگران فراهم آورده تا پژوهش‌های جدید در مورد فرهنگ علوی با توجه به این رسانۀ نوپدید، سامان دهند.

اکنون نگارنده خبر ندارد که آیا مرکزی خاص وجود دارد که به گردآوری تمام لوح‌های فشردۀ حسینی، اهتمام ویژه داشته باشد تا بستر مناسب برای گسترش پژوهش‌های حسینی فراهم آید؟

در این میان، نشر فهرست 42 عنوان لوح فشرده و شناسایی آن‌ها در یک مقاله، فرصتی مناسب به شمار می‌آید.

2. پیشنهادهای مربوط به لوح‌های فشرده معرفی‌شده

2-1. لوح‌های فشرده که در این فهرست معرفی‌شده، در شمار مواردی است که به تولید انبوه رسیده و نویسندۀ آن مقاله دیده است.

به این تعداد، چند عنوان دیگر باید افزوده شود:

الف. لوح فشرده‌های تولید محدود. یا آنچه توسط شرکت‌های غیر مشهور و ناشناخته منتشر شده است. البته این کار، بسیار دشوار است. ولی اگر مرکزی به‌طورجدی در پی این کار باشد، می‌تواند در فرآیندی چندساله به نتایج خوبی برسد.

ب.گزارش‌های مراسم و مجالس شهرستان‌ها، به‌ویژه آنچه به زبان‌های محلی است که علاوه بر ارزش محتوایی گنجینه‌ای برای شناخت زبان محلی نیز هست، مانند لوح‌های فشردۀ حسینیۀ اعظم زنجان. به‌یقین گزارش‌های صوتی یا تصویری ازاین‌گونه مجالس در تمام کشور می‌توان یافت.

ج.گزارش‌های صوتی و تصویری از تعزیه‌ها نیز باید مدنظر باشد. این گزارش‌ها نیز علاوه بر ارزش محتوایی، ارزش هنری دارند و گوشه‌ای از تاریخ ناگفته و نانوشتۀ این سرزمین را نشان می‌دهد. فهرست‌های تعزیه و متن آن‌ها (ازجمله کارهای محقق رضا کوچک زاده) پیش‌تر موجود بوده، ولی اکنون فناوری‌های صوتی و تصویری امکان نشر اصل آن مجالس را هموار کرده است.

د.لوح‌های فشردۀ غیرفارسی نیز در این منظومه جای دارند. نگارنده خود لوح فشردۀ ترجمه‌های انگلیسی لهوف و زیارت ناحیه مقدسه را دیده است. همچنین انبوهی از لوح‌های فشردۀ عربی و اردو که قابل‌پیگیری است.

2-2. این گنجینۀ عظیم، داده‌هایی است که برای تحلیل محتوا بر اساس موضوع فرعی، مخاطب، تاریخ، گوینده و عواملی ازاین‌دست قابل‌تقسیم و تحلیل است.

2-3. از مهم‌ترین کارها که می‌توان و باید انجام داد، ارزیابی محتوایی این لوح‌های فشرده و در مرحلۀ بعد یا هم‌زمان، پایگاه‌های اینترنتی حسینی است. مجموعه مهارت‌هایی که «علم‌سنجی» نام دارد، به این مهم می‌پردازد. در تحقیقی که خانم فائزه السادات طباطبایی با استفاده از ابزارهای «وب‌سنجی» سامان داده، چندین سایت مربوط به نسخه‌های خطی بررسی‌شده و این تحقیق در همایش حامیان نسخه‌های خطی ارائه شده است. «وب‌سنجی» یکی از شاخه‌های علم‌سنجی است.

3. پیشنهادهایی برای تولید محتوای جدید در قالب لوح فشرده

3-1. سال‌ها پیش ضمن مجموعه‌ای از یادداشت‌های منتشرنشده مرحوم آیت‌الله شیخ جعفر شوشتری که اکنون در کتابخانۀ ملی نگهداری می‌شود، جمله‌ای بدین مضمون دیدم که: «در میان مستحبات، زیارت سیدالشهدا علیه‌السلام جایگاهی بسیار والا دارد و بالاتر از آن معرفت آن حضرت است».

بر این مبنای خردپسند – که آیات و روایات نیز آن را تأیید می‌کند – برخی از منابع مربوط به حضرتش باید موردبررسی و تدریس و شرح و مذاکرۀ علمی قرار گیرد. البته ممکن است در این موارد کتاب‌ها و دیگر آثار پژوهشی موجود باشد، ولی هدف نگارنده در اینجا، لوح فشرده است که گروه بیشتری از مردم بتوانند از آن بهره معرفتی برگیرند.

پیشنهاد مشخص نگارنده، گام‌هایی اجرایی برای شناساندن درون‌مایه دعاها و زیارت‌های صادره از ناحیۀ حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام یا صادره از دیگر معصومان دربارۀ آن جناب است، سلام‌الله‌علیهم اجمعین.

این دعاها و زیارت‌ها، گنجینه‌هایی سربه‌مهر از حقایق هستند، معدن‌هایی کشف نا شده و نا کاویده که پاسخ بسیاری از پرسش‌ها را در آن‌ها می‌توان جُست.

در این شمار قابل‌ذکر است: دعای عرفه، زیارت عاشورا، زیارت اربعین و دیگر زیارات معتبر سیدالشهدا که در کتاب‌هایی مانند کامل الزیارات آمده، زیارت ناحیه مقدسه و ...

بخشی از دعاهای صادره از حضرت اباعبدالله سلام‌الله‌علیه در آثار متقدمین مانند مهج الدعوات نوشته سید ابن طاووس و در آثار متأخران مانند الصحیفة الحسینیة الجامعة نوشته مرحوم سید محمدباقر موحد ابطحی آمده است.

برخی از این دعاها که شهرتی یافته، مانند زیارت عاشورا و دعای عرفه، بارها با صوت افراد مختلف خوانده و به شکل‌های مختلف صوتی و تصویری عرضه‌شده، ولی مراد نگارنده در اینجا، کاویدن محتوایی آن‌ها در قالب سلسله گفتارهایی است که در لوح فشرده عرضه شود.

حدیث لوح آسمانی فاطمی (لوح جابر) را در همین شمار می‌توان یادکرد که از ناحیۀ خدای سبحان هم‌زمان با میلاد گرامی امام حسین علیه‌السلام به حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها هدیه شد و سندی استوار در باب امامت است.

اشاره شد که در مورد بعضی از این متون کارهایی مکتوب انجام‌شده، ولی همان نیز با توجه به اقیانوس حقایق که در هر یک از این متون موج می‌زند، بسیار اندک است. مثلاً در باب زیارت‌نامه حضرت ابا الفضل علیه‌السلام که به سند معتبر از امام صادق سلام‌الله‌علیه رسیده و هر روز صدها بار از نزدیک و دور خوانده می‌شود، نگارنده با پیگیری فراوان تاکنون تنها دو شرح یافته است: یکی کتابی به نام «وهج النبراس» نوشته حیدر الجدّ (عربی، چاپ عتبه عباسیه در کربلا)، دیگر مقاله درس‌هایی از زیارت حضرتش نوشته عالم محقق جناب شیخ مرتضی فرج پور (فارسی، منتشره در مجله صحیفه اهل‌بیت، شماره یکم). این دو شرح نیز هر دو به سالهای اخیر برمی‌گردد.

3-2. ریشۀ پاره‌ای از دشواری‌ها و پرسش‌ها و شبهات در مورد حضرت اباعبدالله علیه‌السلام به اینجا برمی‌گردد که برخی از متون بدون تدریس و حلّ مشکلات، صرفاً به‌صورت خودآموز به دست عموم مردم رسیده است، درحالی‌که خوانندۀ متوسط از مبانی تاریخی، اعتقادی، کلامی که برای فهم آن متن و جایگاه آن در سپهر معرفت حسینی ضرورت دارد، بی‌خبر است.
بدین روی، مذاکرۀ علمی و تدریس برخی متون مهم حسینی، برای جامعه‌ای که برای برپایی شعائر حسینی و اقامۀ زیارت حضرتش به‌حق هزینه‌های زیادی متحمل می‌شود، یکی از فوری‌ترین ضرورت‌ها است. البته این‌همه شور و احساس نسبت به عظمت آن امام همام، شبنمی از دریا هم نمی‌شود، ولی سخن در این است که بار معرفتی بیشتری از چنین جامعه‌ای انتظار می‌رود، در حدّی که توازن آن با شور بی‌پایان نسبت به امام شهیدان مشهود باشد.

به‌هرحال اگر بخواهیم فهرستی شتاب‌زده از متون مهم حسینی در این راستا ارائه کنیم، از چند نام مهم نمی‌توان گذشت، به ترتیب زمان:

یک. کامل الزیارات، ابن قولویه قمی (سده چهارم) 1 که بیشتر کتاب مربوط به زیارات امام حسین صلوات‌الله‌علیه است.

دو. لهوف: (ملهوف)، ابن طاووس (متوفی 664) که باوجود شهرت نسبی، هنوز ظرایف آن کشف نشده است.

سه. خصائص الحسینیة، شیخ جعفر شوشتری (متوفی 1303) که در تقسیم‌بندی شئون مربوط به اباعبدالله علیه‌السلام، ابتکارات ویژه‌ای دارد.

چهار. شفاء الصدور، میرزا ابوالفضل تهرانی (متوفی 1316) که باوجود گذشت زمانی از نگارش آن و تألیف آثار مختلف در مورد زیارت عاشورا، هنوز بهترین شرح این زیارت به شمار می‌آید.

پنج. لؤلؤ و مرجان، محدث میرزا حسین نوری (متوفی 1320) که در مورد آداب اقامۀ مجالس حسینی، مانند منشوری استوار است و در آخرین سال عمر این عالم محدث نوشته شده است.

شش. سیرتنا و سنتنا سیرة نبینا و سنته، علامه عبدالحسین امینی (متوفی 1390) که اصالت سوگواری بر سیدالشهدا را بر مبنای منابع معتبر تسنن نشان می‌دهد.

چنانکه در بند پیشین اشاره شد، در مورد برخی از این منابع، کارهای پژوهشی محدودی – نه درخور عظمت این منابع – شده، ولی جای گفتارهای توضیحی درسی سخت تهی مانده است. این گفتارها نیز باید به‌صورت لوح فشرده درآید و گسترانده شود.

________________________________________
۱. در سراسر این گفتار، تاریخ‌ها به تقویم هجری قمری است.

حسین طالعی/ حلقه کاتبان