پژوهشگر گروه اطلاع‌رسانی ایرنا به مناسبت بزرگداشت ابوعبدالله محمد ابن نعمان حارثی عکبری مشهور به شیخ مفید با حجت‌الاسلام‌والمسلمین «محمدتقی سبحانی» عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مدیر پژوهشکده کلام اهل‌بیت(ع) و مدیر بنیاد فرهنگی امام به گفت‌وگو پرداخت.

محمدتقی سبحانی، شیخ مفید را یکی از شخصیت‌های برجسته و ممتاز در تاریخ شیعه برشمرد و گفت: اگر ده شخصیت بزرگ را در اندیشه تشیع نام ببریم بی‌تردید او یکی از این افراد محسوب می‌شود. با توجه به این موضوع که شیخ مفید در آغاز غیبت کبرا که یکی از مهم‌ترین دوره‌های شیعه به شمار می‌رود، می‌زیسته و تاریخ آن به دست وی نگاشته شده است، به همین دلیل اندیشمندان نقش و جایگاه شیخ مفید را در پایه‌گذاری مکتب فکری و معنوی شیعه بسیار بااهمیت ارزیابی می‌کنند.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، جامعیت علمی و معنوی را یکی از ویژگی‌های شخصیتی و علمی شیخ مفید دانست و اظهار داشت: در طول تاریخ فکری اسلام کمتر شخصیتی داریم که در تمام زمینه‌های علوم اسلامی صاحب‌رأی و مجتهد باشد و شیخ مفید یکی از این چهره‌های برتر است و او در بیشتر عرصه‌های علمی همچون فقه، کلام، تفسیر، علوم حدیث، دانش و اخلاق تبحر داشت. نگاه اعتدالی وی به اندیشه شیعه را می‌توان از دیگر خصلت‌های این عالم بزرگ دانست. پیش از او  دو تفکر و گرایش وجود داشت که شماری از افراد افراط و زیاده‌روی را پیشه خویش ساخته و برخی، از مبانی شیعی دست کشیده بودند و یا آن را باور نداشتند. شیخ مفید ازجمله افرادی محسوب می‌شود که با نگاهی صحیح به میراث اصیل شیعه، خط اعتدالی و اندیشه میانه را مطرح کرد و ازآن‌پس جریان‌های دیگر به‌تدریج به‌طرف این محور فکری حرکت کردند.

وی شیخ مفید را دارای نقش تأسیسی در علوم دانست و در توضیح این ویژگی، افزود: در طول تاریخ رشد و توسعه دانش، برخی اندیشمندان با داشتن نبوغ و استعداد در یک علم خاص توانسته‌اند تا در تشکیل یک‌رشته علمی موفق شوند؛ اما شیخ مفید در بسیاری از رشته‌های علمی مؤسس بود. او با حفظ میراث گذشته، دانش‌ها را با نگاهی روشمند، چارچوب سازی کرد و علم را به‌گونه‌ای رقم زد که نقطه عطفی در عرصه دانش بود.

محمدتقی سبحانی، شیخ مفید را به لحاظ اخلاقی و معنوی بسیار تأثیرگذار ارزیابی و تصریح کرد: رفتارهای اجتماعی ایشان به‌گونه‌ای بود که علما و اندیشمندان را در مذاهب مختلف به سمت خود جذب می‌کرد و حتی افرادی با تفکر و رأی او مخالف بودند، اما به ایشان احترام می‌گذاشتند و مورخان نوشته‌اند که در تشییع او در بغداد تمام علمای دینی و مذهبی از تمام مذهب‌ها و جریان‌های فکری حضور داشتند.

این استاد دانشگاه، با اشاره به درخشش شیخ مفید در فقه و کلام، یادآور شد: این دانش‌ها از علوم اصیل و اساسی در جهان اسلام به شمار می‌روند و در طبقه‌بندی علوم، فقه و کلام در قله‌ی سایر دانش‌ها قرار دارند و سایر علوم را دربرمی گیرند. شیخ مفید همچنین در حوزه‌ی الهی است، چارچوب و مبانی نظری و فکری را مطرح و در حوزه‌ی فقه، نظام رفتاری اسلامی را تعریف و تبیین کرد.

این عالم برجسته، تفکر اصلی اهل‌بیت(ع) را در اندیشه شیعه نهادینه ساخت و آنچه شیعیان پس‌ازآن را مطرح کردند و نشر دادند، در حقیقت حاصل تلاش شیخ مفید بود. نگاه عقل‌گرایانه به عرصه اندیشه، یکی از ویژگی‌های بارز وی در مبانی فکری‌اش محسوب می‌شود و او عقل را به‌عنوان یک حجت اصلی و اساسی قبول داشت و بر این باور بود که مکتب اسلام بر پایه تعقل و خردورزی تنظیم‌شده است و پیش می‌رود. اما شیخ مفید باوجود عقل‌گرایی، هرگز از منابع وحیانی غافل نشد و همواره توازن میان عقل و وحی را رعایت می‌کرد.

وی با اشاره به توجه ویژه شیخ مفید به توحید و توحید محوری، تأکید کرد: اصل توحید از اعتقادهای عمومی و اصولی اسلام به شمار می‌رود، اما تبیین توحید به‌عنوان اصل حاکم بر تمام عرصه‌های اندیشه اسلامی حاصل ایمان و باور این اندیشمند بزرگ است. در حوزه امامت یکی از ابتکارهای این عالم، تأسیس دیدگاه امامت شیعه در بنیادهای علمی و نظری محسوب می‌شود و ایشان تمام اندیشه شیعه را که از قبل وجود داشت در یک قالب علمی و ضابطه‌مند ارائه داد.

محمدتقی سبحانی، تنظیم و ساختارمند کردن روش اجتهاد را از نوآوری‌های علمی شیخ مفید دانست و بیان داشت: روش اجتهاد پیشینه‌ای طولانی دارد اما او با استفاده از میراثی که از اهل‌بیت(ع) در اختیار داشت و از اندیشمندان بزرگ آموخته بود موفق شد تا روش اجتهاد را به‌صورت روش قاعده‌مند و مبتنی بر فرمول‌های دقیق علمی تنظیم کند و تمام افرادی که بعد از شیخ مفید آمدند از روش‌شناسی او در اجتهاد پیروی کردند و بهره بردند.

این استاد دانشگاه، درباره آثار به یادگار مانده از این دانشمند بزرگ، گفت: متأسفانه به برخی از نوشته‌های مهم شیخ مفید به‌خصوص درزمینهٔ کلام دست نیافته‌ایم، وی یک کتاب مهم را در علم کلام نوشته است که در دیگر آثار از آن یاد می‌کند و تاکنون در میان نسخه‌های موجود نبوده است. اما بااین‌وجود از وی رساله‌های مفید و متعددی در موضوع‌های مختلف در علم کلام وجود دارد، به‌عنوان‌مثال یکی از این اثرها، شامل پرسش‌هایی که از شیخ مفید پرسیده شده و همچنین پاسخ‌هایی که این اندیشمند بزرگ مطرح کرده است، می‌شود که این میراث سهم بسزایی در آثار شیخ مفید دارد و به لحاظ علمی، کلامی، فقهی، جامعه‌شناختی و مردم شناختی قابل‌مطالعه و پژوهش به شمار می‌رود.

وی در پایان تصریح کرد: این مجموعه گویای این حقیقت است که دغدغه‌ها و نگرش‌های مردم زمان او چگونه بوده و از چه زاویه‌ای به مکتب تشیع نگاه می‌کردند و در کنار این رساله‌های کوتاه که در حقیقت پاسخی بوده به نیازهای آن دوره، کتاب‌های ارزشمند دیگری درزمینهٔ فقه و اصول را هم نگاشته که اینک مورداستفاده محققان قرار می‌گیرد و کتاب المقنعه از آن جمله است.