مجموعه‌ی پایان‌نامه‌هاي سایت دانشنامه اهل‌بیت (ع) به معرفی پایان‌نامه‌های مرتبط با مداخل دانشنامه اهل‌بیت (ع) می‌پردازد. این بخش از سایت به‌مانند قسمت مقالات، به سه کلان موضوع «تاریخی»، «کلامی _ سیاسی _ اجتماعی» و «فقهی _ اخلاقی» تقسیم شده است. یکی از زیرمجموعه‌های قسمت تاریخیِ پایان‌نامه‌ها، بخش «اهل‌بیت (ع)» بوده، که به چهارده معصوم (ع) و اهل‌بیت (ع) (به شکل عام) تقسیم شده است. در این مقال بر آنیم تا بخش پایان‌نامه‌های عنوان «امام هادی (ع)» از این مجموعه را معرفی کنیم.

به‌طور‌کلی معرفی هر پایان‌نامه در سایت دانشنامه اهل‌بیت (ع) علاوه بر ذکر نویسنده و اساتید راهنما و مشاور و سال و مکان دفاع، گاه شامل توضیحاتی مختصر از محتویات آن بوده و گاهی همراه با ذکر چکیده و کلیدواژه و در پاره‌ای از موارد با درج فصول کلی پایان‌نامه است که از بانک‌های اطلاعاتی مجازی و در برخی اوقات با مراجعه حضوری به کتاب‌خانه‌ی دانشگاه‌ها میسر گشته است. چنان‌که با جستجو در بانک‌های مقالات، آن تعداد از نگاشته‌هایی که در ارتباط با موضوع پایان‌نامه از نویسنده یافت شده، به این متن اضافه گشته‌اند.

بنابراین در بخش «امام هادی (ع)» تعداد 12 پایان‌نامه قرار گرفته، که به 3 زیرمجموعه تقسیم شده است که عبارتند از: «زمانه امام (ع)»، «زیارت جامعه» و «سیره و سخنان امام (ع)». از مجموع پایان‌نامه‌های امام هادی (ع) 3 پایان‌نامه همراه با چکیده، کلیدواژه و سرفصل بوده، و 9 پایان‌نامه تنها شامل چکیده و کلیدواژه است. شایان ذکر است که در اینجا به تعدادی از پایان‌نامه‌های این بخش که برخی از آن‌ها با مقالات ارزشمندی از سوی نویسنده پایان‌نامه همراه بوده است، اشاره می‌شود:

1. عنوان پایان‌نامه: «بررسی مبانی قرآنی رساله امام هادی (ع) در باب جبر و تفویض و مقایسه آن با دیدگاه اشاعره و معتزله»
نویسنده: «فاطمه اصغری»
اساتید راهنما و مشاور: «محمدعلی مهدوی‌راد» و «عبدالحسین طالعی»
سال و مکان دفاع: 1390، دانشگاه علوم و معارف قرآن

چکیده

بحث جبر و اختیار از مباحث بسیار دقیقی است که از دیرباز ذهن انسان‌ها و به‌ویژه خِردورزان را به خود مشغول ساخته است. این مبحث در میان گروه‌های مسلمانان نیز دارای جایگاه پر اهمیتی است. هر یک از این گروه‌ها برای اثبات عقیده‌ی خود به آیاتی از قرآن کریم تمسک جسته‌اند و ظاهر آن را مؤید نظریه‌ی خویش گرفته‌اند. در این میان اهل‌بیت (ع) از افراط و تفریط مصون مانده و بر نظریه‌ی «امرٌ بینُ الأمرین» پای فشرده‌اند. امام هادی (ع) در رساله‌ی «جبر و تفویض» سعی بر حل این معمّا دارند و این مبحث را که از پیچیده‌ترین مسائل کلامی است، با بیانی بسیار روشن و شیوا مطرح و نقد کرده و نظر شیعه «الأمرُ بینَ الأمرین» را به اثبات رسانیده است. امام هادی (ع) در نفی جبر 10 آیه ذکر می‌کنند که این آیات فساد و بطلان جبر را به‌روشنی تبیین می‌کند و بر مسئولیت داشتن انسان در برابر اعمالش تأکید دارد. ایشان در نفی تفویض نیز، به 6 آیه استناد می‌دهند که این آیات مسئله اختیار انسان را در محدوده‌ی سلطنت الهی به اثبات می‌رساند و افعال انسان را با اراده‌ی الهی پیوند می‌زند. امام (ع) در اثبات امرٌ بینَ الأمرین، 37 آیه، در توضیح، تأیید و اثبات آن، ذکر می‌کنند که از این میان، 2 آیه صریحاً در جهت اثبات آن و سایر آیات، به‌طور غیرمستقیم به توضیح این مسئله می‌پردازند و نیز در پاسخ به شبه عدم علم خداوند به آینده‌ی بشر، 7 آیه ذکر می‌کنند. همچنین امام (ع) با نقل روایت امام صادق (ع) چگونگی اثبات امر بین الامرین را شرح می‌دهند؛ اما طرفداران جبر و تفویض، درصدد تأویل و توجیه آیات قرآن برآمدند. طرفداران جبر «اشاعره» آیات مشعر بر اختیار و آزادی و مسئولیت بشر را به بهانه علم و اراده و قضاء و قدر الهی تأویل کرده و عملاً منکر اختیار انسان شده‌اند و طرفداران تفویض انسان به خویشتن «معتزله» آیات مشعر بر تقدیر کلی الهی را به دلیل مختار بودن انسان توجیه کرده‌اند. امام (ع) در این رساله، تبیین می‌کنند که هیچ‌گونه ملازمه‌ای بین عمومیت تقدیر و مجبور بودن انسان و همچنین بین اختیار او و نفی تقدیر، وجود ندارد، در نتیجه این تناقض و تعارض خودبه‌خود حل می‌شود و نیازی به تأویل و توجیه آیات روایات نیست و دلایل بطلان عقاید اشاعره و معتزله روشن می‌گردد. یار روشن و شیوا مطرح و نقد کرده و نظر شیعه «الامر بین الامرین» را به اثبات رسانیده است.

کلیدواژه‌ها

جبر، تفویض، امر بین الامرین، عدل الهی، مشیت و اراده الهی.

فصول پایان‌نامه

این پژوهش در سه فصل ارائه شده است:
فصل اول: «شناخت واژگانی، اصطلاحی، پیشینه و مقدمات بحث»
   * جبر
   * تفویض
   * امر بین الامرین
   * پیشینه بحث
فصل دوم: «زندگی‌نامه امام هادی (ع)، متن، سند، وثاقت و فضای صدور روایت»
   * زندگی‌نامه امام هادی (ع)
   * متن رساله امام هادی (ع)
   * نکات مستفاد از رساله امام هادی (ع)
   * بررسی سند و وثاقت روایت
   * فضای فرهنگی صدور روایت
   * شرایط بحرانی دوران امام هادی (ع)
   * تفسیر در عصر امام هادی (ع)
فصل سوم: «بررسی مستندات قرآنی روایی امام هادی (ع) و مقایسه تطبیقی آن با آراء اشاعره و معتزله»
   * بررسی مبانی قرآنی امام هادی (ع) در نفی جبر و مقایسه تطبیقی آن با دیدگاه معتزله و اشاعره
   * بررسی مبانی قرآنی امام هادی (ع) در اثبات امر بین الامرین
   * شرح و توضیح امر بین الامرین با توجه به حدیث امام صادق (ع)
   * شواهد قرآنی مربوط به امتحان و آزمایش با «استطاعت»
   * آیاتی که در آن‌ها لفظ «بلوی» به معنای آزمون آمده است
   * بررسی مبانی روایی امام هادی (ع) در نفی جبر و تفویض
   * پاسخ امام هادی (ع) به شبهه «عدم علم خداوند به آینده بشر»
   * بررسی آیات و دلایل مورد استناد اشعریان و نقد آن‌ها
   * بررسی آیات و دلایل مورد استناد معتزلیان و پاسخ به آن‌ها.

 *****

2. عنوان پایان‌نامه: «بررسی اوضاع و احوال اجتماعی دوران امام هادی (ع)»
نویسنده: «حمیدرضا عاقلی نژاد»
اساتید راهنما و مشاور: «اصغر منتظر القایم» و «اصغر محمودآبادی»
سال و مکان دفاع: 1387، دانشگاه اصفهان

چکیده

هدف تحقیق حاضر عبارت است از: بررسی اوضاع و احوال اجتماعی دوران امام هادی (ع) و روشن نمودن وضعیت جریان‌های اجتماعی آن عصر و روابط آن‌ها با شیعیان می‌باشد، روش تحقیق، تحقیق تاریخی با تکیه بر منابع دست‌اول در کنار بهره‌گیری از تحقیقات جدید است. خلفای این دوره، بعد از سال 232 ه ق، می‌خواستند به‌عنوان رهبر سیاسی- مذهبی جامعه عرض‌اندام کنند، بنابراین به کمک اهل حدیث و ترکان اقدام به سرکوبی شیعیان و تحت فشار قرار دادن آنان کردند؛ سخت‌گیرترین آن‌ها متوکل؛ ضمن احضار امام هادی (ع) به سامرا، فرامین تحقیرآمیزی علیه معتزله، شیعیان و اهل ذمه صادر کرده؛ به اکرام اهل حدیث و بزرگان آن‌ها پرداخت. همچنین بی‌اعتمادی به عنصر ایرانی که منجر به ورود ترکان شد باعث گردید ترکان سنی مذهب در کنار اهل حدیث و خلفای عباسی همچون حلقه‌های یک زنجیر بر شیعیان و گروه‌های پایین دستی اجتماعی فشار وارد کنند که منجر به خیزش‌های علویان و نیز قیام زنگیان شد. به‌منظور سازمان دهی شیعیان و هدایت ایشان با توجه به نبود امکان نظارت مستقیم امام هادی (ع) نهاد وکالت در این دوره وظیفه جمع‌آوری وجوه شرعی و پاسخ‌گویی به شبهات را به عهده گرفت.

کلیدواژه‌ها

امام هادی (ع)، شیعه، خلافت عباسی، متوکل، اهل حدیث، معتزله.

فصول پایان‌نامه

این پایان‌نامه در چهار فصل ارائه شده است:
فصل اول: «جریان ترکان»
   * دوره بندی خلافت بر اساس اتکا به اقوام
   * ورود ترکان در خلافت عباسی
   * نگاهی به سامرا
   * اقدامات متوکل برای محدود کردن ترکان
   * سلطه مطلقه ترکان بر خلافت
   * بررسی قیام زنگیان
فصل دوم: «جریان‌های فکری عصر معتزله»
   * تکوین معتزله
   * معتزله بصره و بغداد
   * معتزله و روابط آن با شیعه
   * بررسی علل سیاسی اجتماعی دینی رشد و افول معتزله
   * کارنامه معتزله
   * علل گرایش مأمون به معتزله و عقیده خلق قرآن
   * عقیده مسلمین پیرامون قرآن
   * تعریف محنت
   * احمد بن حنبل و محنت
   * شورش بغداد
فصل سوم: «جریان فکری اهل حدیث و مسائل آن‌ها»
   * تسلط اهل حدیث بر خلافت عباسی و مسائل سیاسی اجتماعی آن
   * اهل حدیث و متوکل
   * تلاش نافرجام خلفا برای مشروعیت
فصل چهارم: «جریان شیعی»
   * نگاهی به زندگی امام جواد و امام هادی در مدینه
   * برخورد دستگاه خلافت با شیعیان
   * کربلا و نجف در دوره متوکل
   * سیره عملی امام هادی (ع)
   * نهضت‌های علویان، نهضت محمد بن قاسم
   * فعالیت‌های علمی امام
   * نظر امام هادی (ع) پیرامون اهل حدیث و معتزله
   * وکالت و امام هادی (ع)
   * نگاهی به نخستین مرکز تشیع در ایران - قم.