1. تعريف مدخل

 

مدخل، نام يا اصطلاحي است که مقاله (در مدخل‌هاي اصلي) ‌بر محور آن سامان مي‌يابد. در دانشنامه اهل‌بيت(ع) هرگونه شرح و توضيح مدخل از قبيل نام پيشين يا ضبطهاي مختلف در شناسه يا در متن مقاله درج ميشود نه به‌صورت ملحق به مدخل.

 

2. قلمرو موضوعي مدخلها

 

در اين دانشنامه که اصالتا به زیان فارسی نوشته میشود، مدخلهايي گزينش ميشوند که در راستاي تحقق اهداف دانشنامه مندرج در اساسنامه، ارتباط وثيق و روشني با آموزه‌ها و سيره و تاريخ اهلبيت(ع) داشته و در عين حال موضوعي باشند که دست‌کم یک‌صد کلمه بحث مرتبط با موضوع دانش‌نامه داشته باشند.

مدخلهاي اين دانشنامه که در قلمرو موضوع اهل‌بیت(ع) است در قالب محورهای معارف، و تاریخ و سیره اهل‌بیت(ع) جاي ميگيرد.

 

3. معيار گزينش مدخل در محور معارف

 

در حوزه معارف موضوعاتي مدخل قرار مي‌گيرد که داراي حداقل يکي از ویژگی‌های ذيل باشد:

1. از موضوعات و مفاهيم پايه در معارف اسلامي باشد که طبعاً از اهلبيت(ع) نيز روايات فراواني درباره آن گزارش‌شده است مانند: توحيد،‌ خدا و نبوت.

2. اهلبيت(ع) آن را ايجاد کرده و يا تعريف و قلمروي متفاوت براي آن بيان کرده باشند؛ مانند امر بين‌الامرين و امامت.

3. اهلبيت(ع) نسبت به آن اهتمام و تأکيد ويژه داشته باشند؛ مانند صله‌رحم،‌ نماز جماعت و اصلاح ذات البين.

4. مجامع روايي کتاب يا بابي مستقل به آن اختصاص داده و روايات قابل توجهي از اهلبيت(ع) گزارش کرده باشند. مانند: کتب فقهي، نماز، روزه زکات و

    ابواب اخلاقي، اخلاص، توبه و توکل.

5. از موضوعات چالشي ميان پيروان اهل‌بيت(ع) و ديگر مذاهب به شمار آيد. مانند: بداء، متعه و تکتّف.

6. از اختصاصات مذهب اهل‌بیت(ع) شمرده شود؛‌ مانند خمس و رجعت.

7. بيانگر حقانيت اهل‌بیت(ع) باشد مانند: آيه ولايت،‌ حديث ثقلين.

8. از مباحث نوپديد،‌ جذّاب و يا چالشي در جامعه معاصر و قابل بحث در معارف اهل‌بيت(ع) باشد مانند: حقوق بشردوستانه، حقوق بشر و ترور.

 

تذکر: مجموعه مدخلهاي برگرفته از آموزه‌هاي اهلبيت(ع) را می‌توان زير مجموعه علوم ذيل قرارداد:

*   کلام، مانند: امامت، بداء و جبر و اختيار.

*   فقه و حقوق، مانند: خمس،‌ متعه و حقوق بشر.

*   تفسير و علوم قرآن، مانند: تحريف، تأويل و‌ اعجاز.

*   اخلاق مانند؛ زهد، توکل و اخلاص.

*   اجتماعي، مانند: شادي،‌ نظم و ورزش.

*   سياسي، مانند: بيعت، حکومت و‌ ولايت فقيه.

 

4. معيار گزينش مدخل‌ در محور تاريخ و سيره

 

در حوزه تاريخ و سيره مدخل‌ها در ضمن هشت بخش طبقه‌بندي مي‌شود. بخش‌هاي هشتگانه و نيز شرايط گزينش مدخل در هر بخش به شرح ذيل است:

1. اشخاص

 

*   نام‌هاي اهل‌بيت(ع) و نيز القاب و کنيه‌هاي مشهور آنان مانند امام علي ابن ابيطالب(ع) اميرالمؤمنين،‌ سيد الشهداء.

*   نامهاي پدران و مادران اهل بيت(ع) مانند ابوطالب ، خديجه و شهربانو.

*   نام‌هاي فرزندان اعم از بلافصل يا مع الفصل در صورتي که نقش تأثيرگذاري از آنان در تاريخ گزارش شده باشد مانند: محمد بن ‌عبدالله(نفس‌زکيه)، سکينه‌

      بنت‌ الحسين(ع) و زيد بن ‌علي ‌بن ‌حسين(ع).

*   نام‌هاي اصحاب و ياران مشهور اهل‌بيت(ع) که در گزارش روايات اهلبيت(ع) و يا در عرصه‌هاي فرهنگي، نظامي، سياسي و اجتماعي داراي نقش باشند.

      مانند: مالک اشتر،‌ جابر بن عبدالله انصاري و حبيب بن مظاهر اسدي.

 

2. فرقه‌ها و جريان‌ها

 

*   فرقه‌ها و جريان‌هاي داخل شيعه که به نحوي با اهل‌بيت(ع) در ارتباط و تعامل بوده و يا در سخنان اهل‌بيت(ع) از آنها ياد شده است مانند: زيديه، فطحيه و

      اسماعيليه.

*   فرقههاي مشهور غير شيعي که معاصر با اهل بيت(ع) بوده‌اند. مانند: خوارج، معتزله و حنفيه.

 

3. وقايع و حوادث

 

همه وقايع مهم گزارش شده در تاريخ و سيره اهل بيت(ع)‌ مانند؛ صفين، عاشورا و اربعين.

 

4. اماکن

 

*   محل‌هاي زندگي اهل بيت(ع)، شهرهاي محل دفن آنان، و شهرهايي که در حمايت و ياري اهل بيت(ع) نقش ويژه‌اي داشته‌اند. مانند: کوفه، سامراء و قم.

*   محل‌هاي بنا شده جهت بزرگداشت اهل‌بيت(ع) مانند: امام باره، تکيه و حسينيه.

 

5. آئين و رسوم

 

آيينهاي مهم که پيرامون اهلبيت(ع) شکل گرفته مانند؛ تعزيه، مولود خواني و روضه خواني.

 

6. اموال و آثار

 

املاک و اموال اهل‌بيت(ع) که در تاريخ شهرت يافته مانند فدک، ذوالفقار.

 

7. قبايل

*   قبايل و خانداني که داراي نقش مهم در حمايت و يا نشر آموزه‌هاي اهل بيت(ع) مانند آل اعين.

*   خاندان ستايش شده در سخن اهل بيت(ع) مانند اشعريون.

 

8 . آثار مکتوب

 

*   آثار مشتمل بر سخنان و مکاتبات اهل بيت شهرت يافته به نام اهل بيت(ع) نهج‌البلاغه و صحيفه سجاديه،‌ رساله حقوق.

*   آثار مفقوده منسوب به اهل بيت مانند جامعه، جفر و مصحف فاطمه.

*   آثاري که در نسبت آنان به اهل بيت(ع) تشکيک شده است مانند فقه الرضاو تفسير الامام للحسن العسکري(ع).

*   آثار حاوي روايات و معارف و تاريخ اهل بيت(ع) برجاي مانده از سلف صالح مانند کتاب سليم،‌ عيون اخبار الرضا(ع) و بحارالانوار.

 

5. منابع گزينش مدخل

 

1.   دائره المعارفها، فرهنگ‌نامه‌هاي اسلامي و اصطلاح‌نامه‌ها.

2.   مجامع روايي که به تبويب و طبقه‌بندي روايات اهل‌بيت(ع) پرداخته‌اند.

3.   منابع کهن که در زمينه آموزهها و تاريخ اهلبيت(ع)‌ نگاشته شدهاند.

4.   منابع تخصصی هر رشته

 

6. مراحل گزينش مدخل

 

1.   گروههای علمی، مدخل‌ها را با رعايت شیوه‌نامه مدخل گزينش کرده، سپس نتيجه براي تصويب از طریق مدیر دانشنامه به شوراي علمي دانشنامه پیشنهاد مي‌شود.

2.   شوراي علمي در شروع دانشنامه همه مدخل‌ها را در مرحله اول بررسی و تصويب مي‌کند و در ادامه مدخلهاي پيشنهادي گروههاي علمي را دريافت و پس از بررسي نسبت به آن‌ها اعلام نظر مي‌کند. همچنین در صورت صلاحدید شورای علمی بخشها در خصوص حذف و یا ارجاع مدخل، این امر باید به تصویب شورای دانشنامه برسد.

 

7. انواع مدخل

 

1.   ‌مدخل اصلي

 

مدخل اصلي،‌ آن است که مقاله ذیل آن درج می‌شود.

 

2.   مدخل ارجاعي

 

*   مدخل ارجاعي آن است که مقاله‌اي ندارد، بلکه صرفاً معبر و پلي به‌سوی مدخل اصلي است.

*   مدخل ارجاعي، ‌تنها به مدخل اصلي ارجاع داده مي‌شود، نه به مدخلي که خود، ارجاعي است. بنابراين «ارجاع در ارجاع» پذيرفته نيست.

*   ارجاع معمولا در موارد ذيل صورت ‌مي‌گيرد:

     -  ارجاع مدخل به مدخل مترادف مانند: ارجاع فرشتگان به ملائکه؛

     -  ارجاع اخص به اعم مانند: ارجاع پسر به فرزند؛

     -  ارجاع غير اشهر به اشهر مانند: ارجاع ابتلا به امتحان؛

     -  ارجاع کنيه و لقب به اسم مانند: ارجاع روح‌الامین به جبرئيل؛

     -  ارجاع مدخل به مدخل متضاد مانند: ارجاع ذلت به عزت؛

     -  ارجاع جزء دوم به دوجزئی (ترکيبي) مانند ارجاع اختيار به جبر و اختيار؛

     -  ارجاع مبحثي که با هدف تمرکز بحث و پرهیز از تکرار، يک مدخل به مدخل ديگر ارجاع مي‌شود مانند: ارجاع اقامه به اذان؛

 

3.   مدخل مستقيم

 

مدخل مستقيم آن است که اجزاي آن به‌طور معمول و متعارف و به همان شکل که خوانده می‌شود چيده شده باشند مانند: خواص آيات.

 

4.   مدخل معکوس

 

مدخل معکوس آن است که مدخلي داراي دو يا سه جزء باشد و اجزاي آن، به‌عکس ترتيب معمول و متعارف،‌ چيده شود و قسمت دوم که اشهر يا اخصّ است در آغاز و قسمت نخست پس از يک ويرگول بيايد. مانند: زرتشت، آيين علت استفاده از مدخل معکوس شهرت و تبادر آن است.

 

تذکر: در مقالات گاه به موضوع يا موضوعاتي پرداخته می‌شود که خود مقاله‌اي مستقل در دانش‌نامه دارد. براي پرهيز از توضيحات اضافي و توجه دادن به مخاطب، ستاره‌اي پر روي آن نهاده مي‌شود تا دانسته شود که آن موضوع داراي مقاله‌اي مستقل است.

 

8 . ويژگي‌هاي مدخل

 

در اين دانش‌نامه، هر عنوان با لحاظ کردن ویژگی‌های زير در شمار مدخل‌ها قرار مي‌گيرد:

1.   آينه موضوع باشد و به‌روشنی قلمرو مقاله را نشان دهد.

2.   مشهور و متبادر به ذهن مخاطب فارسی‌زبان باشد، به‌گونه‌ای که اکثر کاربران دانش‌نامه در جست‌و‌جوي نخست، به همان عنوان رجوع کنند.

3.   از پيش، در فرهنگ مکتوب يا شفاهي اهل فن و متخصصان، عنوان يافته و مصطلح شده باشد، نه آن‌که صرفاً از انتزاع و اصطياد این دانش‌نامه ناشي شود؛

      يعني برساخته نباشد.

4.   در عربي به شکل مصدر (با مفهوم اسم مصدر) باشد مانند انفاق و در فارسي به شکل اسم مصدر به‌جای مصدر با دال و نون و تا و نون مانند: پوشش

      به‌جای پوشيدن؛ جز در مواردي که اسم مصدر معنايي متفاوت با مصدر دارد. مانند: خوردن و آشاميدن

5.   همواره به شکل مفرد باشد مگر آن‌که تثنيه يا جمع آن در جايگاه اصطلاحي مستقل و يا قلمروي متفاوت به‌کاررفته باشد؛ مانند: انفال، مشاعر، والدين،

      صحابه، و تابعین.

6.   حتی‌الامکان يک جزئي و کوتاه باشد.

 

تبصره 1: واژگان مرکب اگر اصطلاح شده باشند، مدخل قرار مي‌گيرند مانند: امربه‌معروف و نهي از منکر؛

تبصره 2: عنوانهاي ترکيبي به همان شکلي که اصطلاح شدهاند، مدخل قرار ميگيرند؛‌ يعني ابتدا مضاف،‌ سپس مضاف‌الیه نوشته می‌شود؛‌ مانند: اصول فقه؛

تبصره 3: مدخل‌ها به‌صورت مطلق ميآيد و پسوندها يا پيشوندهاي نشاندهنده ارتباط مدخل با اهل‌بيت(ع) درج نميگردد،‌ زيرا در همه مدخلهاي اين

            دانش‌نامه همين ارتباط لحاظ شده است. مانند: انسان به‌جای انسان و اهل‌بيت(ع) يا انسان از منظر اهل‌بيت(ع)؛

 

7.   واژگان متضاد يا مرتبط که معمولا هر يک در جايگاه الفبايي خود، مدخل قرار مي‌گيرند، اگر پيوندشان در بحث و تحقيق به‌اندازه‌ای است که جدايي آن دو موجب نقص مي‌شود و نياز مخاطب را برنمی‌آورد و يا در زير هر دو مدخل تکرار مطالب پيش‌ مي‌آيد،‌ هر دو،‌ يک مدخل را تشکيل مي‌دهند، مانند: جبر و اختيار. البته جزء دوم هم مدخل قرار مي‌گيرد و به مرکب ارجاع مي‌شود؛‌ مانند اختيار← جبر و اختيار

 

9. نظام چينش مدخل‌ها

 

1.   در اين دانش‌نامه،‌ چينش مدخل‌ها به ترتيب الفباي فارسي انجام مي‌شود.

     تبصره: مدخلهای معصومان(ع) بدون رعایت ترتیب الفبایی، و تنها بر اساس ترتیب تاریخی در بخش اول دانشنامه به‌صورت مستقل قرار میگیرد.

2.   در تنظيم الفبايي، حرف ال (غير اصلي) در آغاز مدخل ناديده گرفته مي‌شود؛ مثلاً «الاستبصار» پيش از «اسماء بنت عميس» قرار مي‌گيرد. اما «ال» در ميان

      مدخل، لحاظ مي‌شود. مثلاً «آخرالزمان» پيش از «آخرت» قرار مي‌گيرد.

3.   در تنظيم الفباييِ حرف مشدد، يک حرف به شمار می‌آید؛ مثلاً «نصّ» پيش از «نصب» قرار مي‌گيرد.

4.   در صورت اشتراک لفظي مدخلها، ترتيب الفبايي شناسه در چينش مدخل رعايت میشود و متناسب با جايگاه مدخل در کنار آن شماره‌اي درون کمانک

      قرار مي‌گيرد مانند شهادت(1) کشته شدن در راه خدا،‌ شهادت (2) گواهي دادن.

5.   در تنظيم الفبايي حرف همزه ملاک پايه (کرسي) واوي و يائي آن است. مثلاً ملائکه بعد از ملامت قرار مي‌گيرد.

6.   در صورت مشترک بودن دو مدخل، نداشتن پسوند و دنباله خود سبب تقدم است مثلاً «تفسير» مقدم بر «تفسير ابي الجارود» است.